در اندیشه اسلامی، نماز به عنوان عمود خیمۀ دین اسلام و از محبوب‌ترین اعمال نزد خداوند به شمار می‌رود. پیامبر اکرم (ص) در این رابطه فرمود: «اَحَبُّ الْاَعْمالِ اِلَى الله الصَّلاةُ لِوَقْتِها، ثُمَّ بِرُّ الْوالِدَیْنِ، ثُمَّ الْجَهادُ فى سَبیلِ الله؛ دوست داشتنى‌ترین کارها نزد خداوند نماز اول وقت، سپس نیکى به پدر و مادر و سپس جهاد در راه خداست.» (نهج الفصاحه، ح 70)
بر اساس آموزه‌های دین، در حقیقت انسان با برپا داشتن نماز، بر سر سفرۀ الهی نشسته، سفره‌ای که سرشار از نعمت و رحمت است و کمبود و پایانی برایش نیست، بر این اساس انسانی که بر سر این سفره می‌نشیند، تمام سعی خود را می‌کند تا نهایت استفاده را ببرد و پیوسته در سایر اوقات نیز به انتظار نماز است تا با اقامۀ آن از این سفره نورانی بهره گیرد.
در این راستا ستاد اقامه نماز با اهدافی آموزشی و تربیتی طی این سه دهه گذشته فعالیت‌هایی را با مشارکت سایر نهادها و مؤسسات دولتی و نیمه‌دولتی آغاز کرده است تا در گسترش کمّی و کیفی فرهنگ نماز در جامعه نقش‌آفرینی کند. این ستاد، نهاد حاکمیتی ، غیر انتفاعی و بین‌المللی وابسته به دفتر مقام معظم رهبری است که تاکنون اقداماتی را برای افزایش فرهنگ نماز در سطوح مختلف و اقشار جامعه مثل بیمارستان‌ها، مدارس، دانشگاه‌ها، وزارتخانه‌ها و سایر نهادها انجام داده است. از دیگر سو زیرساخت‌هایی را برای ایجاد مراکز نماز در پایانه‌ها، راه‌آهن‌ها، فرودگاه‌ها، نمازخانه‌های بین راهی و ... فراهم آورده است.
برای ارزیابی بخشی از عملکرد ستاد اقامه نماز و برنامه‌های این ستاد برای امر نماز با سید احمد زرهانی قائم مقام ستاد اقامه نماز به گفت‌وگو نشستیم. لازم به ذکر است وی با سابقه‌ای که در این ستاد داشت، در دی‌ماه 1398 از سوی حجت الاسلام قرائتی به این سمت منصوب شد.
مشروح این گفت‌وگو را در ادامه می‌خوانید.
* تا آنجایی که اطلاع داریم شما در جریان روند تأسیس ستاد اقامه نماز قرار داشتید. در این باره توضیح می‌دهید؟
مرحوم سید علی‌اکبر حسینی که مشهور به «اخلاق در خانواده» بودند، جرقه‌ای در ذهنم زد. یک روز در همین ماه خرداد به دفترم آمد و فرمود شما اقداماتی در زمینه تربیتی و فرهنگی مدارس انجام دادید. آن زمان معاون پرورشیِ وزارت آموزش و پرورش بودم. گفتند برای نماز هم کاری بکنید. پیرو این دیدار در تاریخ 20 مرداد سال 69 در اردوگاه شهید باهنر جلسه‌ای با حضور آیت‌الله جنتی، حجت‌الاسلام قرائتی و تعداد زیادی از نمایندگان امام و مدیران ارشد وزارت تشکیل دادیم. در همان جلسه چارچوب ستاد اقامه نماز مدون شد و بنا شد سال 70 را به عنوان سال اقامه نماز اعلام کنیم.
جلسه بعد را در منزل لولاچیان تشکیل دادیم. در آن نشست مرحوم آیت‌الله مهدوی کنی حضور داشتند. در آن جلسه پنج نفر به عنوان هیئت مؤسس ستاد اقامه نماز معین شدند؛ جناب آقای قرائتی، آیت الله رشاد، لولاچیان و صباح زنگنه معاون وقت وزارت ارشاد و من. پس از چند روز اساسنامه‌ای تنظیم کردیم و به ثبت رساندیم. به مدت یک سال جلسات در دفترم واقع در میدان بهارستان برقرار می‌شد. سال 70 اولین اجلاسیه نماز را برگزار کردیم.
در نرم‌افزار «شاد» تولید محتوای نمازی داریم
* مقداری راحت تر صحبت کنیم. برای اثرگذاری کار فرهنگی حداقل دو گزاره وجود دارد: تولید محتوا و فراگیری. اگر بفرمایید در زمینه نماز تولید محتوا صورت گرفته این احساس به مخاطبان القاء نمی‌شود یعنی فراگیری ندارد. این در حالی است که به اذعان شما تولید محتوا صورت گرفته اما ظاهراً به صورت بایسته کار تبلیغی به ویژه در حوزه رسانه ملی صورت نگرفته است.
حقیقت امر این است که ما به عنوان ستاد اقامه نماز که باید پیگیر کار باشیم، هر کجا ظرفیتی دیدیم و توانستیم اثرگذار باشیم، وارد میدان شدیم. به عنوان مثال در ایام کرونا، وزارت آموزش و پرورش، شبکه آموزش دانش‌آموزان با عنوان «شاد» را در قالب نرم‌افزار موبایلی راه‌اندازی کرد. ستاد نماز در این عرصه وارد شد و ما اکنون محتوای مورد نیاز دانش‌آموزان در حوزه نماز را تأمین می‌کنیم.
اما با این حال این را مدنظر داشته باشیم تاکنون کوشش‌هایی هم با همکاری نهادهای دولتی و نیمه‌دولتی انجام دادیم. 30 سال قبل کار را که شروع کردیم، تمام حرمهای مطهر در وقت صبح و ظهر که مردم در حال زیارت بودند، نماز جماعت برگزار نمی‌شد. الان سالهای سال است که در وقت نماز، حرمها برای اقامه نماز تعطیل می‌شود.
یا در موضوع نمازخانه‌های بین راهی توجه کنید؛ قبلاً با سختی می‌توانستید اتوبوس را متوقف کنید تا نماز بخوانید و با سختی بیشتر، دنبال جایی برای اقامه نماز بودید. هرچند برخی نمازخانه‌های بین راه‌ها ایده‌آل نیست، اما به اندازه کافی نمازخانه وجود دارد.
اندیشه نماز را در قالب هنر در می‌آوریم
اما درباره رسانه ملی باید عرض کنم راه طی‌شده زیادی پیش رو و توقعات زیادی از رسانه ملی داریم. بر این اساس کارگروه‌های مشترکی داریم که جوانب مختلف را برای تولید آثار بررسی می‌کنند. ما هم مدتهاست در صدد هستیم اندیشه نماز را باید به صورت غیر مستقیم و در قالب هنری و دلپذیر به مخاطب ارائه دهیم. در این زمینه با برنامه کودک سیما یعنی آقای سرشار برنامه‌ریزی‌ها و هماهنگی‌هایی انجام دادیم. به دنبال آنیم که کودکان از پیش‌دبستانی با اذکار نماز به صورت معقول نه آمیخته با فشار و اضطراب، آشنا شوند.
نمونه کوچکی از این کار را قبلاً انجام دادیم. اوایل کار ستاد اقامه نماز، زنگ نماز را تعریف کردم. در این طرح با الفاظ کودکانه و در قالب شعر و سرود به فرهنگ‌سازی نماز پرداختیم.
دوم اینکه در متن برنامه‌ها، به صورت غیرمستقیم و با جاذبه‌های هنریِ فاخر، ارتباط عبد و معبود را باید نمایان کنیم.
سوم اینکه در قالب‌هایی مثل سرود، تئاتر و ... باید ورود داشته باشیم تا مفاهیم نماز و ارتباط مخلوق با خالق را ترسیم کنیم.
کاری که اکنون با جناب رهگذر انجام دادیم، در حد صورتجلسه‌ای است که طی آن، تقسیم کار متقابلی صورت گرفته است. توقعی که صدا و سیما از ما دارد، تأمین محتواست. از حجت‌الاسلام بهشتی درخواست داشتیم در تأمین محتوا کمک کنند.
یادآور می‌شوم همکاران ما در ستاد اقامه نماز با برخی مؤسسات فرهنگی هنری جلساتی را برگزار کرده‌اند.
* یکی از مراکز اثرگذار در فرهنگ‌سازی مدارس است. چه اقداماتی در حوزه تولید محتوای نمازی در سطح مدارس انجام دادید.
اساساً ستاد اقامه نماز کار خود را از امور تربیتی و مدارس آغاز کرد. از سال 70 به بعد تمام همّ و غمّ ما بر اقامه نماز در مدارس کشور متمرکز بود و انصافاً در امتداد همان حرکت، اکثر قریب به اتفاق مدارس، نمازخانه دارند. حدود 17 هزار مدرسه امام جماعت روحانی دارند. برای سال جدید تحصیلی سیاستی را اتخاذ کرده‌ایم که در هر مدرسه‌ای هیئت اندیشه‌ورزی ایجاد شود. در این مجموعه‌ها بناست معلمان، مربیان، دانش‌آموزان و مدیران مدرسه با مأموریتی تعریف‌شده بر چهار اصل متمرکز شوند.
اول، در هر مدرسه نماز جماعت برگزار شود؛ یعنی مدارسی که زمان کلاسشان منتهی به نماز ظهر و عصر می‌شود، اقامه نماز جماعت داشته باشند.
دوم، در هر مدرسه یک روحانی برای اقامه نماز حضور یابند.
سوم، در هر مدرسه دوره آموزش اقامه نماز و جذب کودکان و نوجوانان به نماز جماعت انجام شود و در کنار تعالیم مرتبط با نماز، روانشناسی کودک و نوجوان و نیز تربیت اسلامی هم مدنظر قرار گیرد.
سیاست چهارم، به هر دانش‌آموزی درست‌خوانی نماز تعلیم داده شود؛ یعنی دانش‌آموزی باقی نماند که دوره تحصیلی را به پایان برساند، اما در تشهد نماز اشکال داشته باشد.
* آیا همکاری هم صورت می‌گیرد؟
به طور منظم کارگروه مشترکی بین معاونت پرورشی و ستاد اقامه نماز شکل می‌گیرد.
کار دیگری که انجام دادیم، تأسیس مرکز تخصصی نماز در استان قم بود که متشکل از اساتید حوزوی است. عمده اقدامات این مرکز، اقدامات پژوهشی و علمی است؛ مثل تربیت اساتید متخصص نماز که دوره‌های آموزشی را برگزار می‌کنند. در جلسه دو هفته قبل مقرر شد 32 نفر از اساتید مرکز تخصصی نماز به عنوان مشاوران افتخاری امور تربیتی در مراکز استانها در حوزه نماز، قرآن و عترت باشند. مقدمات صدور ابلاغیهای فراهم شده است که طی آن، اولین بار بناست ارتباط علمی، آموزشی و تربیتی با امور تربیتی برقرار کند.
در فضای مجازی با نقطه مطلوب فاصله داریم
* ستاد اقامه نماز در حوزه فضای مجازی چه مقدار حضور مؤثر داشته است؟
باید اذعان کنیم در فضای مجازی هنوز غلبه فرهنگی از زاویه نماز پیدا نکردیم، اما تحولی متأثر از کرونا اتفاق افتاد که ما را وادار کرد در این زمینه کوشش بیشتری انجام دهیم. اکنون از یک سو هم دوره‌های آموزشی داریم که در سایت «قنوت» مرکز تخصصی نماز بارگذاری شده و قابل دسترسی است و هم برنامه‌هایی را تدوین کرده‌ایم؛ از جمله آنها «سومین جشنواره سراسری سرود نماز» با عنوان «ترنم الهی» است. این برنامه با مدیریت مرکز نمازمان در استان سمنان و با مشارکت مدیریت امور مساجد به صورت مجازی برگزار می‌شود. دوره‌های آموزشی متنوعی را استانهای ما با همکاری برخی دستگاه‌های فرهنگی و همچنین تلویزیونی دایر کردند.
اجلاسی هم دو سال قبل با عنوان فضای مجازی و نماز برگزار کردیم. در این راستا متخصصین خوبی به‌کار گرفتیم. حجم عظیمی از اطلاعات هم به فضای مجازی تزریق شد، اما به نقطه مطلوب نرسیده است.
* آیا وجود برخی نقصان‌ها از محتواست یا تأمین منابع؟
به لحاظ تأمین منابع، ستاد اقامه نماز منابعی ندارد؛ چرا که ستاد هستیم نه وزارتخانه یا سازمانی که ردیف بودجه کلانی داشته باشد. در حد انجام فعالیت‌ها و تمشیَت امور اعتبار در اختیارمان قرار می‌دهند. با این بودجه اندک اگر بخواهیم سریالی بسازیم، امکانش وجود ندارد، اما این امکان وجود دارد که محتوای لازم را ارائه کنیم و دیگران به ما یاری دهند.
در عین حال در عرصه‌هایی ورود کردیم و نام و نشانی از خودمان باقی نگذاشتیم؛ مثلاً دو سری برنامه‌ی «ایستگاه نیایش» را که شبکه قرآن پخش کرد،کاملاً نمازی بود. بالای 50 درصد محتوا را ستاد تهیه کرد، اما اسمی از ستاد نیامد. این موضوع سبب می‌شود خیلی جاها این موضوع مطرح شود که ستاد نماز به تولید محتوا ورود نکرده است.
بخشی از گزارش تخلفات شرکت‌های هوایی از نا آگاهی مسافران است
* از چالش‌هایی که تا پیش از این به وجود آمد، وجود برخی بی‌قانونی‌ها در حوزه نماز در فرودگاه‌ها بود؛ به این صورت که گاهی نماز مسافران به دلیل عدم تنظیمِ به موقع وقت از سوی شرکت‌های هوایی، قضا می‌شد.
در این باره دو موضوع وجود دارد:
اول، احداث فیزیکی که از این بابت مشکلی نداریم و دسترسی به امکانات نماز فراهم است.
دوم، زمان پروازهاست که خب آنها دلایل خاص خودشان را دارند؛ مثلاً شرایط جوّی و یا پروازهای بین‌المللی زمان پروازها را متغیر کرده است؛ آنجا هم که تخلفی صورت گرفته است، اقدام به موقع انجام دادیم و طی مکاتبه‌ای که با شرکت‌های هوایی داشتیم، آنها نیز پاسخ‌هایی را به ما ارائه داده‌اند و در اصلاح موضوع کوشیدند.
رسالت وزارت ارشاد در تصویرسازی مفاهیم دینی باید روشن باشد
* در عصر حاضر به قدری فضای فرهنگی جامعه ملهتب است که جوانان و نوجوانان گاهی از فضای معنوی فاصله می‌گیرند و یا نماز را ترک می‌کنند. در چنین فضایی برنامه‌هایی که از سوی مراکز و مؤسسات و یا ستادهای فرهنگی طرح‌ریزی می‌شود، اکثراً برای مخاطبان خاص است. مثلاً برای امر نماز چه مقدار توانستیم از ظرفیت هنری مثل انیمیشن در ساخت داستانهای نمازی بهره ببریم تا مخاطبانی که ممکن است اهل نماز نباشند، به سمت نماز سوق داده شوند؟ با برگزاری اجلاسیه‌ها و مسابقات مخاطبان خاص بهره می‌برند.
انتقاد شما، انتقادی معقول است. می‌فرمایید ما باید از ظرفیتهای هنری و رسانه ملی به گونه‌ای بهره ببریم که انگیزه نمازخوانی را در نسل نو ارتقاء دهیم. ما هم معتقدیم به صورت مستقیم ممکن است اثرگذار نباشد، اما به صورت غیر مستقیم و با استفاده از شگردهای هنری وانگیزشی می‌توان با مخاطبان عام ارتباط گرفت.
ما در ابعاد بین‌المللی با موجی از هجمه‌های جهانی مواجهیم، همان پدیده‌ای که رهبر معظم انقلاب از آن به عنوان تهاجم فرهنگی یاد می‌کند. هدف دشمن هم شست و شوی مغزها و تهی کردن قلب از معنویت و تزریقِ جهان‌بینی مادی است. در مقابل، فرهنگ و رسانه‌های ما باید قد علم کنند. یعنی رسالت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در تولید فیلم، تئاتر، هنرهای تجسمی، نمایشنامه‌ها، بازی‌های رایانه‌ای و ... باید روشن باشد.
آنچه شما می‌گویید باید سیاست فرهنگی باشد تا به صورت هوشمند حوزه علمیه، دانشگاه، وزارت ارشاد و صدا و سیما نقش‌آفرینی کنند. اینها سامانه‌ای را برای هدایت نسلها ایجاد کنند. البته این مسئله نباید بهانه‌ای باشد که از ستاد نماز کاری ساخته نیست بلکه باید تمام ظرفیت‌ها را شناسایی کنیم که تا حد امکان انجام دادیم.
شاید 40 برابر بودجه ما را دستگاه‌های دولتی دارند. وزارت راه و مسکن و شهرسازی به درخواست ما همین الان نمازخانه بین راهی می‌سازد. وزارت آموزش و پرورش سالی 10 میلیارد تومان ایاب و ذهاب برای اقامه نماز در مدارس می‌دهد. با این حال، موافقم که اینها توجیهی برای رویکردهای هنری ما نیست و همان طور که عرض کردم کارهایی در حال انجام است.
