اول تیرماه بود که گزارشی در زمینه ارائه ثبت خوشنویسی اسلامی به عنوان میراث ناملموس کشور ترکیه به نقل از سایت وزارت فرهنگ و گردشگری ترکیه و روزنامه صباح دیلی منتشر کرد. گزارشی که در یک ماه گذشته بازتاب گسترده‌ای در رسانه‌ها داخلی و واکنش‌های مختلفی را از سوی اساتید خوشنویسی و مدیران وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی به همراه داشت.
آخرین واکنش به این گزارش اعتراض رسمی ایران نسبت به پیشنهاد ترکیه برای ثبت "خوشنویسی اسلامی" بود که محمدحسن طالبیان، معاون میراث‌فرهنگی کشور چند روز پیش آن را اعلام کرد. اعتراضی که به نظر می‌رسد پس از سهل‌انگاری‌های مختلف، اقدامی دیر و حتی به گفته مصطفی پورعلی مدیرکل دفتر ثبت آثار، حفظ و احیای میراث معنوی و طبیعی غیرمنطقی به نظر می‌رسد.
برای روشن شدن این موضوع نگاهی می‌کنیم به آنچه که در گذشته اتفاق افتاده، غفلت‌هایی که از سوی نهادهای دولتی و حتی انجمن خوشنویسان صورت گرفته و ابعاد جدیدی که از اعلام لیست پرونده‌های میراث ناملموس سال 2021 که توسط یونسکو منتشر شده، بدست می‌آید.
نسخه خطی از قرآن تذهیب شده متعلق به دوره تیموری (15 میلادی)
غفلت، بروکراسی‌های اداری و کشمکش‌های صنفی
در سالیان اخیر ایران و ترکیه در زمینه هنر خوشنویسی رقابت و کشمکش‌های مختلفی داشته‌اند که از سال 2015 این موضوع ابعاد پررنگ‌تری به خود گرفته است. کشور ترکیه که در سال‌های اخیر به دلیل قدرت سیاسی اسلام‌گرایان و ملی‌گرایان در این کشور در پی احیای قدرت سیاسی دولت عثمانی است؛ در سال‌های اخیر در زمینه احیای داشته‌های گذشته این دوران، اقدام‌های مختلفی صورت داده است که آخرین نمونه آن مسجد ایاصوفیه است که پس از 85 سال که این بنا کاربری موزه‌ای داشت در ماه گذشته از سوی دیوان عالی اداری ترکیه دوباره به مسجد تعییر کاربری داد و از جمعه گذشته نیز پس از هشت دهه در آن نماز جمعه برپا شد.
این کشور در همین راستا از سال 2015 (1394) عزم خود را برای ثبت خوشنویسی به ویژه خط نستعلیق به نام خود در یونسکو آغاز کرد، خطی که در تمام دنیا به عنوان خط ایرانی و عروس خطوط اسلامی شناخته می‌شود.
ترکیه با استناد به حضور چند ساله میرعماد قزوینی از نام‌داران خوشنویسی ایران که خط نستعلیق را به اعتلا رساند؛ در این کشور و پرورش خوشنویسان عثمانی، قصد داشت تا پرونده خط نستعلیق را در میراث ناملموس یونسکو مطرح کند. حتی آنها با انتشار کتابی با نام "صد خطاط استانبول" که در ایران با عنوان "خوشنویسان استانبول" ترجمه و منتشر شده، میرعماد قزوینی را به عنوان یکی از صد خوشنویس استانبولی معرفی کرده‌اند و دست به تحریف تاریخ زده‌اند.
اما گذشته تاریخی ترکیه نشان می‌دهد که کشور عثمانی تا قبل از سده نهم هجری قمری اصلاً وجود خارجی نداشته و این مسئله در متون تاریخی اثبات شده است. از سوی دیگر قدیمی‌ترین قرآن‌هایی که از عثمانی به دست آمده مربوط به سده دهم هجری قمری است در حالی که نزدیک به 5 قرن پیش از این کتاب قرآن در ایران سابقه داشته و در واقع ترکیه قصد دارد ۵۰۰ سال فعالیت خود در حوزه خوشنویسی را به تمام تاریخ خوشنویسی اسلامی گسترش دهد.
پس از تلاش ترکیه برای ارائه پرونده خط نستعلیق به یونسکو، در سال 1394 جواد بختیاری رئیس شورای عالی انجمن خوشنویسان ایران نسبت به این اقدام ترکیه واکنش نشان داد و از تلاش‌ها برای ثبت جهانی خط نستعلیق ایرانی با همکاری یونسکو خبر داد.
جواد بختیاری گفته بود که باید در این زمینه از ترکیه پیشی بگیریم و به پیگیری انجمن خوشنویسان ایران برای ثبت خط نستعلیق اشاره داشت.
او که در نشست انجمن خوشنویسان ایران با خبرنگاران سخن می‌گفت، با اشاره به اینکه اقدامات اولیه برای ثبت این هنر انجام شده و یونسکو پیگیر ماجراست، عنوان کرد: "خط نستعلیق و شکسته‌نستعلیق آیینه تمام‌نمای ذوق ایرانی است."
در همان سال 94 دکتر فرهاد نظری که مدیرکل دفتر ثبت آثار تاریخی و حفظ و احیای میراث معنوی و طبیعی بود در گفت‌گویی با روزنامه جام‌جم درباره اقدامات ایران برای ثبت هنر خوشنویسی توضیحاتی ارائه داد؛ او در این باره به همکاری با علی مرادخانی معاون هنری وقت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی اشاره کرد و گفت: "در این خصوص با آقای مرادخانی گفت‌وگو کردیم و قرار شد با همکاری معاونت هنری وزارت ارشاد پرونده ثبت جهانی خوشنویسی ایرانی را آماده کنیم."
نظری توضیح داد: "بحث ما این است که پرونده‌ای با مجموع خطوط ایرانی مانند ثلث، نسخ، نستعلیق و... را برای ثبت جهانی به یونسکو ارسال کنیم یا تنها روی خط نستعلیق تأکید داشته باشیم و پرونده این خط را برای ثبت‌جهانی آماده کنیم."
نظری در سال 94 وعده داد که قرار است این موضوع در کارگروه ملی میراث فرهنگی ناملموس که ده وزارتخانه از جمله وزارت ارشاد در آن حضور دارند را به بحث بگذارند و تصمیم نهایی در این شورا گرفته شود.
او گفته بود که پرونده ثبت نستعلیق را برای سال 2017 به یونسکو ارسال خواهند کرد، اقدامی که هیچ‌گاه صورت نگرفت تا اینکه کشور ترکیه برای سال 2021 پرونده جدیدی با عنوان "خوشنویسی اسلامی" را به یونسکو معرفی کرده است.
از دلیل روند محقق نشدن ارائه پرونده خطوط ایرانی به یونسکو در سال 2017 جدا از غفلت‌هایی که همواره در زمینه میراث فرهنگی صورت می‌گیرد، می‌توان به دو مسئله عمده اشاره کرد؛ یکی اینکه در طی این سال‌ها روند تغییر سازمان میراث فرهنگی و گردشگری و صنایع دستی به وزارتخانه، موجب غفلت این نهاد دولتی از این موضوع شد و از سویی دیگر کشمکش‌های داخلی انجمن خوشنویسان به عنوان نهادی که باید در این جهت به وزارت میراث فرهنگی مشاوره، راهکار و یاری می‌رساند را می‌توان برشمرد.
قرآنی به خط محقق متعلق به دوران ایلخانی (14 میلادی)
آیا نام ایران از تاریخ کتابت قرآن حذف می‌شود؟
اما جدا از پیشینه کشمکش‌های ایران و ترکیه در زمینه خط و خوشنویسی، ابعاد جدیدی است که از فهرست پرونده‌های ارائه شده به یونسکو در سال 2021 برای ثبت میراث ناملموس کشورها، مشخص شده است.
در سال 2021 دو پرونده مهم از سوی جمعی از کشورهای عربی و ترکیه به یونسکو ارائه شده است که نشان می‌دهد این کشورها در اقدامی مشترک تلاش دارند تا موضوع خوشنویسی به ویژه کتابت قرآن و خوشنویسی اسلامی را به گونه‌ای تحریف کنند که نشانی از تلاش ایرانیان در عرصه این هنر اسلامی وجود نداشته باشد.
30 مارس 2020 (11 فروردین 1399) از سوی کشورهای عربستان سعودی، الجزایر، بحرین، مصر، عراق، اردن، کویت، لبنان، موریتانی، مراکش، عمان، فلسطین، سودان، تونس، امارات متحده عربی و یمن؛ پرونده‌ای مشترک با شماره 1718 در فهرست میراث ناملموس یونسکو با عنوان "خوشنویسی عربی، مهارت‌ها و شیوه‌ها" به ثبت رسیده است.
از سویی دیگر ترکیه نیز در 25 مارس 2020 (6 فروردین 1399) پرونده "خوشنویسی اسلامی" را با شماره 1684 در فهرست میراث ناملموس یونسکو ثبت کرده است.
همزمانی ارائه این دو پرونده از سویی و ثبت آنها به نام این کشورها، نشان می‌دهد که جایگاه هنر خوشنویسی ایران در کتاب قرآن که سابقه آن به قرن چهارم هجری قمری می‌رسد به حاشیه رانده خواهد شد و شاید پرونده‌ای که قرار است ایران آماده و در سال 2021 یا 2022 به یونسکو ارائه دهد را فقط منوط به خوشنویسی فارسی کند و بیش از هزار سال تلاش سنت خوشنویسی ایرانیان در کتابت قرآن به خط عربی نادیده گرفته شود.
ابعاد هماهنگی ارائه این دو پرونده به صورت همزمان به یونسکو از جایی مشخص می‌شود که سازمان ارسیکا که در زمینه خوشنویسی فعال و مسابقات مختلفی را در شهر استانبول برپا می‌‌کند، زیرمجموعه سازمان کنفرانس اسلامی است که تمامی کشورهای نام برده شده در آن عضو هستند. ترکیه اگرچه در خوشنویسی سابقه طولانی و قابل قبولی دارد، اما از زمانی که خط ترکیه در سال ۱۹۱۵ تغییر کرد، خوشنویسی این کشور تنها به شهر استانبول محدود شده و در شهرهای دیگر این کشور خوشنویسی رواج ندارد و تعداد افرادی که در این کشور خوشنویسی می‌کنند، زیاد نیستند؛ اما همین افراد به شدت مورد حمایت دولت ترکیه و سازمان ارسیکا هستند. خوشنویسان ترک در کشورهای اسلامی بسیار فعال هستند و حتی گواهی استادی به خوشنویسان کشورهای اسلامی می‌دهند؛ به‌این‌ترتیب ترکیه با وجود تعداد اندک خوشنویسان این کشور، مرکزیتی در خوشنویسی اسلامی پیدا کرده است.
پیش از این نیز غلامحسین امیرخانی رئیس شورای عالی انجمن خوشنویسان با اشاره به یکه‌تازی ترکیه و کشورهای حاشیه خلیج‌فارس در عرصه خوشنویسی هشدار داده بود: "بیش از سه دهه است که در استانبول ترکیه شاهد برگزاری جشنواره و حراجی‌هایی با عنوان مرکز هنر خوشنویسی هستیم. در این عرصه 50 کشور اسلامی و چند کشور غیراسلامی حضور دارند و البته قابل ذکر است که عربستان سعودی نیز پشتیبان برگزاری این اجلاس است."
امیرخانی که در مهرماه سال 97 در نشست خبری هفته خوشنویسی در ایران سخن می‌گفت؛ افزود: "در سال‌های اولیه این رویداد حتی از ایرانی‌ها برای حضور در این جشنواره آبونمان دریافت می‌شد و حتی از اساتید خوشنویسی ایران به عنوان داور برای این جشنواره‌ها انتخاب نمی‌شدند. این در حالی است که خط و خوشنویسی ما جایگاه ویژه‌ای در دنیا دارد اما به دلیل کوتاهی مسئولان در عرصه هنر، سابقه تاریخی و هنری ما در عرصه خوشنویسی تحت‌الشعاع قرار گرفته است."
او با اشاره به آنکه هنر خوشنویسی هنری بی‌بدیل است، گفت: "با وجود آنکه ترکیه و کشورهای حاشیه خلیج فارس جشنواره‌هایی در خط نسخ و ثلث برگزار می‌کنند، ایران همواره توانسته در این شیوه‌ها افتخارات زیادی کسب کند و نباید فراموش کرد که آبشخور این هنرها همه از ایران بوده است. از این رو انتظار داریم مدیران فرهنگی و هنری به این حوزه توجه ویژه‌ای داشته باشند."
حال با توجه به این هشدارها به نظر می‌رسد که ترکیه با همراهی سازمان کنفرانس اسلامی تلاش دارند که در زمینه خوشنویسی اسلامی و کتابت قرآن دست به تحریف تاریخ زده و سنتی که در ایران و عراق پا گرفت و در ایران به بلوغ و اعتلا رسید را به نام خود ثبت کنند.
اعتراض آیا به جایی خواهد رسید
اگرچه وزارت میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری ایران به عنوان پرونده پیشنهادی ترکیه به یونسکو برای خوشنویسی که دارای صفت "اسلامی" است اعتراض رسمی کرده؛ چراکه صفت اسلامی نمی‌تواند محدود به کشور ترکیه باشد؛ اما با توجه به موضوع پرونده خوشنویسی عربی از سوی جمعی از کشورهای عربی و حمایت سازمان ارسیکا زیر مجموعه سازمان کنفرانس اسلامی به نظر می‌رسد اعتراض ایران ره به جایی نخواهد برد.
از سوی دیگر برخلاف گفته محمدحسن طالبیان معاون میراث‌فرهنگی کشور که ایران برای سال ٢٠٢١، پرونده خوشنویسی خود را در چهارچوب فهرست اقدامات خوب پاسداری برای یونسکو ارسال کرده است. در لیست منتشر شده از سوی یونسکو برای سال 2021 تنها پرونده میراث "یلدا" با شماره 1572 به ثبت رسیده است.
پیش از این نیز مصطفی پورعلی مدیرکل دفتر ثبت آثار، حفظ و احیای میراث معنوی و طبیعی به هنرآنلاین گفته بود: "پرونده خوشنویسی به منظور قرارگیری در فهرست برنامه‌های خوب پاسداری میراث جهانی را در فروردین ١٣٩٩ برای کمیته میراث جهانی ناملموس ارسال شده است، البته مواردی ضمیمه پرونده باید شود که در حال تکمیل آنها هستیم و ان شاالله موارد تکمیلی هم ارسال خواهد شد."
پورعلی در مورد معترض شدن ایران به یونسکو درباره اقدام ترکیه نیز یادآور شد: "باید تاکید کرد، قرارگیری یک عنصر میراث فرهنگی ناملموس در فهرست میراث جهانی، مساله انحصار ندارد. کنوانسیون ٢٠٠٣ که موضوع ثبت میراث ناملموس در ذیل آن صورت می‌گیرد، مساله انحصار ندارد. یعنی اگر موضوع خوشنویسی در کشورهای مختلف وجود داشته باشد همه آن کشورها می‌توانند این عنصر را به نام خودشان ثبت کنند و از آنجا که مساله انحصار وجود ندارد، اعتراض به این موضوع هم غیر فنی و غیر کارشناسی است."
وی افزود: "ایران پرونده خوشنویسی را اکنون به صورت ملی و در قالب "برنامه خوب پاسداری" به یونسکو ارسال کرده است. برنامه خوب پاسداری، فهرست مهمی در یونسکو است و ان شاالله برای سال ٢٠٢١ یا ٢٠٢٢ خوشنویسی در فهرست پاسداری میراث جهانی قرار می‌گیرد."
مدیرکل دفتر ثبت آثار تاریخی و فرهنگی درباره فهرست اقدام خوب پاسداری توضیح داد: "ما در یونسکو سه فهرست داریم، فهرست میراث ناملموس در خطر، فهرست معرف و فهرست اقدام خوب پاسداری. تاکنون ایران و بسیاری از کشورها در فهرست اقدام خوب پاسداری، عنصری را ثبت نکرده‌اند. ثبت در این فهرست بدلیل ماهیت و ملاحظات اقدامات پاسدارانه این فهرست، مشکل‌تر است و امیدواریم که خوشنویسی در این فهرست ثبت شود."
با بررسی گفته‌های مدیرکل دفتر ثبت آثار، حفظ و احیای میراث معنوی و طبیعی، اگرچه دریچه‌ای از امیدواری برای از دست نرفتن هنر خوشنویسی می‌توان یافت، اما باز هم بررسی برخی از گفته‌ها می‌تواند زوایایی دیگری از این موضوع را عیان کند؛ زیرا اقدام ایران برای ثبت در فهرست پاسداری یونسکو اگرچه تلاشی قابل توجه است؛ اما به نوعی نمی‌تواند بیانگر هزار سال سنت کتابت قرآن که ریشه اصلی خوشنویسی در ایران باشد و به نوعی یادآور این موضوع است که ما هنوز در زمینه خط و کتابت از این هنر پاسداری می‌کنیم.
