پس از ریشه کن شدن بیماری آبله در سال ۱۹۸۰ میلادی که حدوداً پانصد میلیون قربانی گرفت، شیوع بیماری‌هایی مثل ابولا، سارس، و… نگرانی‌هایی جدی را در جامعه بین المللی دامن زد. با وجود این در پایان دهه دوم قرن ۲۱، که سرعت پیشرفت علم و فناوری به حد اعجاب انگیزی رسید، برای کمتر کسی این امر قابل تصور بود که ویروس جدیدی به نام کرونا به عامل تهدید حیات افراد تبدیل شود و بحرانی بین المللی ایجاد کند.
شیوع کرونا بی‌شک رخدادی بزرگ با ابعاد بهداشتی و درمانی، اجتماعی و اقتصادی و سیاسی و امنیتی است که عرصه جهانی و روابط و حقوق بین‌الملل را نیز تحت تأثیر قرار داده است. این بحران بزرگ جهانی نشان داد که کشورهای بزرگ علی‌رغم انباشت قدرت سختِ بسیار، آسیب‌پذیریِ زیادی نیز دارند. یعنی نظام بین‌المللی که همگان انتظار داشتند به صورت یک تقابل هسته‌ای یا جنگ جهانی سوم دستخوش تغییر و تحول شود، تحت تأثیر یک ویروس غیر قابل پیش‌بینی قرار گرفته است. نظام بین‌المللی در دهه‌های اخیر با بحران‌ها و مسائل مختلفی مواجه بوده است، اما هیچکدام از آنها به اندازه شیوع ویروس کرونا یا کوویید -۱۹ نتوانسته بودند کشورهای بسیاری را از چین تا آمریکا، از ایران تا ایتالیا و از آسیا تا آفریقا و اروپا را درگیر کنند.
با شیوع ویروس کرونا و به ویژه همه گیرشدن این ویروس، یکی از موضوعات درخور توجه در وضع روابط و نظام بین الملل، دوران پس از کرونا است. این میان، تحلیلگران مختلف از چهره‌های رسانه‌ای تا نظریه پردازان بزرگ روابط بین الملل و حقوق بین الملل در سطح جهانی از دیدگاه‌های مختلف به این موضوع پرداخته‌اند. بنابراین به نظر می‌رسد که تأثیر کرونا بر آینده روابط و نظام بین الملل را از ۵ دیدگاه می‌توان مورد توجه قرار داد.
۱. موضوع اصلی: یکی از مسائل اصلی مورد توجه متفکران روابط بین الملل در دوره‌های مختلف این بوده است که چه تحولی در وضعیت بازیگران روابط بین الملل رخ می‌دهد. در بحران کرونا نیز این امر بیش از هر موضوع دیگری در بین نظریه پردازان روابط بین الملل مطرح شده است. رویکرد غالب این است که ویروس کرونا باعث قدرتمندشدن دولت‌ها به‌عنوان بازیگران سنتی روابط بین الملل شده و بار دیگر آنها را احیا کرده است. فارغ از این دیدگاه، به نظر می‌رسد در شرایط همه گیری ویروس کرونا نمی‌توان نقش برجسته سازمان‌های بین المللی مانند سازمان بهداشت جهانی به عنوان سنگر اصلی مقابله با ویروس کرونا در دنیا، صندوق بین المللی پول، بانک جهانی، و… را نادیده گرفت. اگرچه، این بحران را می‌توان آزمونی اساسی و مهم برای سازمان‌های بین المللی نیز تلقی کرد و نتیجه گرفت که در کنار دولت‌ها، سازمان‌های بین المللی نیز فعالیت بسیار پررنگی در مقابله با این بحران داشته‌اند.
۲. موضوع جهانی‌شدن: بسیاری از تحلیلگران رسانه‌ای و استادان روابط بین الملل بر این باورند که جهانی‌شدن نخستین قربانی شیوع کرونا بوده است و کاهش رفت‌وآمدها، تحکیم مرزها، تضعیف اتحادیه‌هایی نظیر اتحادیه اروپا و… را نشانه و دلیل ادعای خود می‌دانند. با این‌حال، باید در نظر داشت که نفس شیوع کرونا در سطح جهانی می‌تواند نشانه‌ای از جهانی‌شدن باشد. هرچند با همه گیری کرونا محدودیت‌هایی در مقابل مبادلات و مراودات جهانی و چالش‌هایی برای هم گرایی‌های فرامرزی رخ داده است.
۳. موضوع محیط زیست درحالی‌که دو عنصر بالا به کنشگران و چارچوب کنشگری در نظام بین‌الملل می‌پردازد، از اینجا به بعد سه موضوع روز نظام بین‌الملل بررسی می‌شود. به نظر می‌رسد که مسئله محیط زیست یکی از جدی‌ترین مسائل روز سیاست بین الملل باشد. بحران کرونا تا کنون به نفع محیط زیست بوده است، زیرا تولید و مصرف را کاهش داده و نوعی آرامش و پاکیزگی بر زمین حاکم شده است. با این حال، پس از بحران کرونا ممکن است محیط زیست با نوعی تقاضای فزاینده انسانی مواجه شود و این می‌تواند مخرب باشد.
۴. صلح و منازعه: صلح و منازعه قدیمی‌ترین و جدی‌ترین موضوع روابط بین الملل است. شیوع کرونا ظاهراً بر این موضوع نیز بی‌تأثیر نبوده است. پیامدهای کرونا برای صلح جهانی از زاویه‌های مختلف قابل بررسی است، اما در یک نگاه کلی به نظر می‌رسد که حداقل تاکنون جوانبی از صلح و منازعه به طور هم زمان تحت‌تأثیر کرونا بروز یافته است. از یک سو، دغدغه مشترک کشورهای مختلف در زمینه کرونا باعث تمرکز آنها بر این مسئله شده است و از سوی دیگر، بیم آن می‌رود که برخی کشورها برای انحراف افکار عمومی دست به رفتارهای ستیزه‌جویانه بزنند.
۵. نظامیان و نظامیگری: نهایتاً نکته‌ای که لازم است به آن توجه داشت، نقش متفاوت نظامیان در بحران کروناست. نظامیان تا کنون موفق شده‌اند صورت دیگری از خود را نشان دهند و کارآمدی خود در مواقع بحرانی را به‌عنوان نیروهای انسان‌دوست به‌تصویر بکشند. مروری بر فعالیت دولت‌های مختلف در مقابله با بحران کرونا مؤید این امر و ایفای نقش نظامیان در حوزه درمانی است. به عنوان مثال، همانطور که شاهد هستیم در این روزها که هموطنان عزیزمان در سیستان و بلوچستان درگیر شیوع موج جدید و بسیار سخت کرونا هستند به گفته فرمانده نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی ایران کادر درمانی نزاجا تا پایان بحران کرونا در سیستان و بلوچستان مستقر شده است.
*محمدمهدی سیدناصری، مدرس دانشگاه، پژوهشگر و نویسنده حوزه حقوق و روابط بین‌الملل
