تئاتر خياباني درمان‏گر است

چيستا يثربي كارگردان، نمايشنامه‌نويس، منتقد، مدرس دانشگاه است. او «جمعه دم غروب»، «دادگاه جادويي»، «مهمان سرزمين خواب»، «زني که تابستان گذشته رسيد»، «سرخ سوزان»، «يک شب ديگر هم بمان سيلويا» و «زني براي هميشه» را کارگرداني کرده است و 26 نمايشنامه را در كارنامه كاري خود دارد. همچنين او تاكنون به عنوان داور در عرصه تئاتر حضور داشته، کارگاه‏هاي آموزشي مختلفي را در نقاط مختلف داخل و خارج از ايران برگزار كرده و اجراهايي را هم در كشورهاي ديگر داشته است. او اولين تجربه خود را در اين عرصه با تئاتر خياباني شروع كرده است. از همين رو در رابطه با وضعيت تئاتر خياباني با وي به گفت‌و‌گو نشسته‌ايم كه در ادامه مي‌خوانيد.

آيا پيشينه تئاتر خياباني در ايران به چه زماني برمي گردد؟

صبغه تئاتر خياباني در ايران به دوره‏گردهاي ايران بر مي‏گردد و زيرشاخه اي از تئاتر تخت حوضي بوده است. تئاتري هايي که به مجلس عروسي مي رفتند، يا يک رجال مي خواست مهماني بدهد آنها را به مراسم خود دعوت مي کردند، خانواده هاي متوسط هم اين کار را مي کردند. در اين ميان گروه هاي کمتر معروف به بازار مي رفتند و مسايل روز را به شکل طنز اجرا مي کردند.

بعد از جنگ جهاني دوم و تبعيد رضاخان از ايران، گروه هاي دوره گرد در ايران شکل گرفت و بعضي وقت ها اين گروه ها در خيابان لاله زار اجرا داشتند و اينطور نبود که در خانه ها را بزنند از مردم بخواهند بيايند نمايش آنها را نگاه کنند بلکه در کنار خيابان ها مي ايستادند مانند گروه هاي مطربي. در اواخر دوره پهلوي هم گروه هاي سياسي در مشهد، شيراز و اصفهان حرف ها و نارضايتي شان از آن زمان را به طور غيرمستقيم از طريق تئاتر خياباني مي زدند مثلا با نمايش، برخوردهاي رژيم پهلوي با جوان هاي معترض را منعکس مي کردند.

از جمله اين گروه ها در آن زمان؛ گروهي به سرپرستي داوود کيانيان در مشهد قبل از انقلاب تئاتر خياباني اجرا مي کرد که رضا کيانيان هم در نوجواني اش در آن اجراها حضور داشت. در آن زمان تئاتر هاي خياباني خيلي مطرحي داشتند، تئاترها همه رنگ و بوي سياسي داشتند و پليس گروه هاي تئاتر خياباني را جمع مي کرد به دليل اينکه گروه ها مجوز نداشتند. بسيار نمايش هاي معترضانه و مردم پسندي در خيابان اجرا مي کردند. به همين ترتيت تئاتر خياباني رشد کرد و اين نوع تئاتر بعد از انقلاب شکل تئاتردرماني و شفابخش، آموزشي، تبليغ الگوهاي مناسب شهروندي و برخوردهاي بين شهروندان پيدا کرد، جشنواره هاي مختلفي برگزار شد و اين ژانر تئاتر؛ مرکز نهادي در مرکز هنرهاي نمايشي و به شکل رسمي حضور پيدا کرد و اين بار با مجوز وارد عرصه شد. 

به نظر مي‏رسد در گذشته، بازيگران مطرح تئاتر هم اجراي خياباني داشتند؟

- خود من سال 69 اولين کارم را در عرصه تئاتر با تئاتر خياباني روي حوض تئاتر شهر با نمايش «دادگاه جادويي» شروع کردم که اين نمايش به مسايل زناشويي مي پرداخت و با اجازه مسعود شاهي مدير مرکز هنرهاي نمايشي تئاتر را اجرا کرديم. يک اثر تئاتر درماني بود و استقبال بسيار زيادي شد تا جايي که تا انتهاي پارک دانشجو جمعيت انبوهي آمده بودند و براي رسيدن صدا به تماشاگران از ميکروفون استفاده کرديم.

وضعيت فعلي تئاتر خياباني کشور به چه صورت است؟

- اخيرا در عرصه تئاتر خياباني به عنوان داور حضور پيدا کردم. تئاتر خياباني در ابعاد ديگر هم پيشرفت کرده از جمله طراحي صحنه. اين تئاتر خيلي رشد کرده بخصوص اينکه مردم را در سوژه ها شريک مي کند و شکل تئاتر درماني دارد. همچنين مردم را با خيلي از الگوهاي مناسب براي بهبود رفتارهاي اجتماعي آشنا مي کند و اين نوع تئاتر در پارک ها اجرا شود بهتر است براي اينکه در بوستان ها فساد بيشتر است.

ضرورت شکل‏گيري تئاتري از توع خياباني چيست؟  

- مردم اين نوع تئاتر را خيلي دوست دارند، براي اينکه سوژه ها از بطن زندگي مردم بيرون آمده است. با اين حال امسال در تئاتر شهر گروه ها سوژه هاي انتزاعي کار مي کنند که از بطن زندگي مردم گرفته نشده است. 

شاخص وضعيت مناسب تئاتر خياباني يک کشور چيست؟

- شاخص وضعيت خوب تئاتر خياباني استقبال تماشاگر از آن است و مردم ايران هر جا تئاتر خياباني اجرا شود از آن استقبال مي کنند و فضا پر از جمعيت مي شود. چند تئاتر خياباني که در پارک لاله و گفت‏وگو ديدم؛ جمعيت اينقدر زياد بود که صداي بازيگر با ميکروفون پخش مي شد و من را ياد تئاتر باستاني روم انداخت. 

در حال حاضر شرايط تئاتر خياباني در کشورهاي ديگر از جمله اروپا چگونه است، اين تئاتر هنوز هم حضور پررنگي دارد؟

- در حال حاضر علاوه بر وجود تئاترهاي سالن ها در کشورهاي خارج که بليط هايشان گران است، تئاترهاي خياباني بسياري وجود دارد، براي مردمي که نمي توانند به تئاتر سالن ها بروند. در واقع همه کشورها تئاتر خياباني گسترده اي دارند اما فرانسه، ايتاليا و اتريش تئاتر خياباني زيادتري دارند. فرانسه مهد تئاتر است. ايتاليا مرکز کمدي و تئاترهاي طنز خياباني دارد؛ در آنجا قدم به قدم تئاتر خياباني اجرا مي شود و پول از مردم گرفته مي شود اما در تئاتر خياباني ايران گروه هاي خصوصي حق اجراي تئاتر ندارند و نمي توانند براي منبع درآمدشان از مردم پول بگيرند درصورتيکه در کشورهاي ديگر گروه هاي خصوصي که مستقل کار مي کنند و از طرف شهردارشان حمايت نمي شوند، بعد از اتمام نمايش کلاه در برابر مردم مي گيرند و مردم هم خوب پول مي دهند. ولي در ايران گروه هاي خصوص حق فعاليت ندارند و بايد براي فعاليت خود مجوزي از طرف مرکزي گرفته باشند. بنابراين در کشورهاي ديگر علاوه بر گروه هاي حرفه اي که از طرف شهردارها حمايت مي شوند و درآمدشان هم از طرف شهرداري است، گروهي هم وجود دارد که مستقل کار مي کنند، وابسته به جايي نيستند و منبع درآمدشان فقط کلاهي است که بعد از اتمام نمايش از طرف مردم پر از پول مي شود. 

تئاتر خياباني ايران چه تفاوتي با ساير کشورها دارد؟

- غير از تفاوت در مجوز گرفتن و آزادي گروه ها در اجراهايشان، موضوع ديگر تفاوت تئاتر خياباني ايران با ساير کشورها اين است که در ايران بازبيني تئاتر وجود دارد و به خاطر اين پروسه بسياري از نمايش ها اجرا نمي شوند ـ در واقع بسياري از آثار گروه ها از اجرا باز مي مانند ـ اما در کشورهاي ديگر بازبيني براي تئاترها از نوع کيفي است؛ مبني بر اينکه آيا نمايش قابليت جذب مخاطب را دارد و از نظر زيباشناسي بررسي مي شود از جمله اينکه صحنه و نمايشنامه و توانايي بازيگران سنجيده مي شود. از تفاوت هاي ديگر اجازه حضور زن در نمايش خياباني است که در ايران زن ها اجازه حضور نداشتند اما اخيرا اين اجازه هست گرچه اين حضور بسيار کمرنگ از جمله يک ديالوگ خيلي کوتاه است. البته فقط در جشنواره مقاومت بود که چند تا زن حضور داشتند. 

در حال حاضر تئاتر خياباني کشورهاي مطرح در اين زمينه چه سوژه هايي را دنبال مي کند؟

- سوژه هاي تئاتر خياباني خصوصي برگرفته از مردم است، بازبيني هم ندارد و در متروهاي آنها پر است از تئاترهاي خياباني. در واقع هيچ کدام از تئاترهاي کشورهاي دنيا بازبيني ندارد و اگر هم بازبيني وجود داشته باشد بازبيني کيفي اثر است .زمانيکه من در دانشگاه مسکو نمايش «جنايت مکافات» را براي اجرا بردم، آن را از نظر طراحي صحنه و قابليت استقبال تماشاگر و فروخته شدن بليط بازبيني کردند که اجراي بسيار موفق داشتيم. دانشجويي را در فرانسه مي شناسم که از راه اجراي تئاتر خياباني زندگي مي گذراند، هر روز يک سوژه از روزنامه مي گيرد و آن را اجرا مي کند و يک تئاتري با سوژه رقابت رياست جمهوري اوباما و بازنده شدن سارکوزي و برنده شدن اولاند را در تئاتر خياباني به اجرا برد. 

چرا با گذشت ساليان متمادي تئاتر خياباني در کشورهاي اروپايي هنوز هم رواج دارد؟ دليل اين همه شکاف بين ايران با ساير کشورها چيست؟

- براي اينکه مسوولين واقعي به اين عرصه بها نمي دهند. سياست تئاتر خياباني بايد تئاتر درماني و روانشناسي باشد اما مسوولين خيلي به اين مقوله اهميت نمي دهند و فقط در جشنواره هاي بزرگ تئاتر کشور ياد آن مي افتند ـ همه چيز ما جشنواره اي شده است. متاسفانه بانيان فرهنگي اگرچه تئاتر را مي شناسند اما روانشناسي نخوانده اند. به قول پروين دخت زاهدي تئاتر خياباني ارتباط نزديکي با تئاتر مستند شفابخشي اجتماعي دارد، پس بايد افرادي که مرتبط با اين کارند به گروه هايشان آموزش بدهند. فقط در جشنواره ها تئاتر خياباني داريم؛ علي رغم اينکه تئاتر خياباني ما رشد کرده ولي فقط در جشنواره ها مطرح مي شود.

در صورتيکه در کشورهاي ديگر گروه هاي آزاد تئاتر خياباني بيشتري وجود دارد که منبع درآمدشان از طرف مردم است در کنار اينها گروه هاي رسمي هم وجود دارند مثلا در اتريش، شهرداري شبي 200 تا تئاتر خياباني دارد و يا در فرانسه که بيشترين بودجه شهرداري پاريس به تئاتر خياباني اختصاص پيدا مي کند و گفته اند که براي ما تئاتر خياباني در اولويت قرار دارد. يکي از اپراهاي اتريش هر شب کنار خيابان اجرا مي شود و مردم هم خيلي خوب پول مي ريزند. شهردارها در تمام دنيا مسوول اند گروه ها را به تئاتر درمانگر هدايت کنند و روش هاي مناسب به گروه ها بياموزند تا آنها هم با اجرا تئاتر خياباني در متروها و ميدان ها و غيره آموزش هاي درست را به مردم بدهند.

گفت‏وگو: راضيه سليماني

در همين زمينه بخوانيد:

تئاتر خياباني حتي يک مصوبه در خانه تئاتر ندارد

تئاتر خياباني متکي بر مشارکت شهروندي‏ست