قيمه ازچه زماني غذاي رسمي محرم شد؟

احمد مسجد جامعي عضو کميسيون فرهنگي اجتماعي شوراي شهر تهران معتقد است که اگر قرار است سنت‌هاي تهران را احيا کنيم بايد اين تکيه‌ها را حفظ کنيم چرا که حفظ آنها به شهر هويت مي‌دهد. با او درباره تکيه هاي قديمي پايتخت به گفتگو نشسته ايم که در پي مي آيد:

*: قرار بود تکيه شهر در کنار تئاتر شهر تهران ساخته شود سرانجام اين تکيه چه شد ؟

- احمد مسجد جامعي ،عضو کميسيون فرهنگي اجتماعي: ساختن محلي براي اجراي تعزيه و نمايش هاي آييني و سنتي از نيازهاي شهر بزرگ و ماشين زده تهران است که دست کم حدود 150 سال پيش بين 50 تا 70 تکيه محلي داشته است و با وجود فراز و فرودهاي بسيار مراسم عزاداري حضرت سيد الشهدا (ع) به ويژه در ماه محرم در آن پيوسته رو به گسترش بوده است. نخستين بار در سومين شوراي شهر تهران اين مسئله مورد توجه قرار گرفت و پيشنهاد شد که در کنار تئاتر شهر، موزه تعزيه و تکيه شهر ساخته شود. در اين موزه اشيايي مانند سياهه ها، پرچم ها، علم ها، پارچه ها، صورتک ها، شيرها، کتل ها، لباس ها، شمشيرها، سپرها، نيزه ها ، چکمه ها، زين ها، گاهواره ها، نخلها و ... گذاشته مي شد و نمادي از تاريخ تحولات اجتماعي و فرهنگي را به نمايش مي گذاشت. مجموعه اي ارزشمند از اين قبيل آثار را مرحوم فياض معين البکاء در اختيار داشت که زمينه واگذاري آن نيز فراهم شد.

ساختمان تکيه نيز مي توانست بر پايه ساختمان تاريخي و ارزشمند تکيه دولت باشد که بنايي فاخر تاريخي بوده و عکسها و نقشه هاي ساخت و ساز آن نيز موجود است؛ هر چند لازم بود با توجه به پيشرفت معماري و نمايش و تئاتر از ظرفيتهاي جديد هنري نيز بهره گيرد و روزآمد شود. به هر حال با توجه به اقدام غير کارشناسانه مديريت شهري در دوره پيش درباره تعيين کاربري ديگري براي آن زمين، انجام اين کار عملا امکان پذير نبود از اين رو سه پيشنهاد ديگر ارائه شد؛ نخست محل قديم دانشکده الهيات دانشگاه تهران و مکان سابق حزب جمهوري اسلامي در خيابان امير کبير، نزديک چهارراه سرچشمه که محل شهادت آيت الله بهشتي و ياران ارجمند ايشان در هفتم تيرماه سال 1360 بود و در فضاي تهران قديم قرار داشت. ديگر زميني بود مربوط به آقاي علاء الدين در کنار موسسه فرهنگي هنري صبا (وابسته به فرهنگستان هنر) واقع در ضلع غربي چهار راه طالقاني، در خيابان شهيد برادران مظفر (صباي شمالي سابق) که قرار بود با همکاري بخش معماري فرهنگستان هنر به ساخت و ساز آن اقدام شود. براي آغاز طراحي هاي صفحه هايي از شاهنامه خواني و نقالي و نمايشهاي ملي و سنتي انجام شد.

بالاخره مورد ديگري هم وجود داشت که به توافق هاي اجرايي نزديک شد و موقعيت مکاني آن پيرامون تئاتر شهر و در ضلع جنوب غربي آن است و بر اساس موافقت نامه اي که پس از چند دوره مذاکره در کميسيون فرهنگي شوراي شهر و خانه تئاتر به نتيجه رسيد و با مديرعامل خانه تئاتر آقاي ايرج راد و مدير عامل وقت مترو آقاي محسن هاشمي و اينجانب در تاريخ چهار سال پيش منعقد شد، مقرر شد تکيه شهر در فضاي کارگاه موقت مترو در غرب تئاتر شهر در خيابان صباي جنوبي جنب کوچه سرمد ساخته شود؛ هر چند بعيد است تا پايان اين دوره مديريت شهري اين کار به سرانجام برسد.

*از چه زماني عزاداري در تکايا رسم شد؟

- از زمان صفويان کارکرد تکيه ها در ايران دگرگون شد و به مکاني براي سوگواري اهل بيت به ويژه در ماه محرم تبديل شد. قبل از اين، تکايا، مکاني براي آداب و عبادات صوفيان بود. از آنچه در منابع ذکر شده به نظر مي رسد قديمي ترين تکيه تهران تکيه خانم يا " تکيه خانوم" نام داشت. بعد از آن که شاه طهماسب صفوي به دور تهران حصاري کشيد و باعث آباداني و گسترش آن شد، خواهرش نيز اقدام به ساخت مدرسه ، تکيه و حمام براي اهالي تهران کرد. هر سه اينها در تاريخ به مدرسه، تکيه و حمام خانم مشهور شدند.مکان تکيه خانم در محدوده بازارچه نايب السلطنه در خيابان پانزده خرداد امروزي بود. اطلاعات چنداني از اين تکيه در دست نيست اما اينکه چرا خواهر شاه براي تهران تکيه ساخت اما مسجد نساخت جاي بحث فراوان دارد و اين که در فرهنگ و حکومت مردسالار آن روز ايران زني عهده دار تامين چنين مرکزي شده نيز درخور تامل است. به هر حال نخستين تکيه تهران را که در منابع تاريخي بدان اشاره شده مي توان به دوره صفوي نسبت داد.

البته در همان دوران در مکان ديگري که در نزديک به تهران بود نيز تکيه ديگري شکل گرفت که هنوز هم پابرجاست. اين تکيه در محدوده شهرري امروزي در منطقه 20 ، محله نفرآباد قرار گرفته است. خيمه سفيد تکيه بزرگ و تاريخي نفر آباد بعد از سيصد و اندي سال هنوز هم در اول ماه محرم بالا مي رود. در حدود 400 سال پيش عده اي از نفرآبادي ها ستون خيمه اي را براي عزاداري سالار شهيدان برافراشتند که پس از گذشت سال هاي سال هنوز هم پابرجاست. اينجا قديمي ترين تکيه باقي مانده تهران امروز است . هيات عزاداري اين تکيه به نام حضرت علي اکبر (ع) است اما اهالي آن را با همان نام " تکيه نفرآباد" مي شناسند.

*مشخص است تکيه نفرآباد دقيقا چه زماني ساخته شده است ؟

- به نقل اهالي و بر اساس وقف نامه موجود، تکيه نفرآباد در سال 1060 هجري قمري يعني حدود 100 سال بعد از نخستين حصار کشي پيرامون تهران ساخته شده است. حتي قديمي هاي محله هم نمي دانند که اين تکيه از آن زمان تا به حال چندين بار بازسازي و مرمت شده است. آقاي قرباني نژاد که يکي از اعضاي هيئت امناي تکيه است مي گويد نصيربک فرزند محمدباقر عطارباشي از واقفان قديمي تکيه نفرآباد است. حتي گفته مي شود نصيربک اولين شخصي بود که ساختمان آن را بنا کرد. هم اکنون سه دانگ تکيه به نام دختر مرحوم غلامعلي خان نصيري است. غلامعلي خان نوه‌ نصيربک بود. اين خانواده به صاحب جمع هم معروف بودند. سه دانگ ديگر آن هم وقف است.

به احتمال زياد نصيربک مخفف نصيربيگ است، بيگ لفظي ترکي به معناي بزرگ و آقا، از القاب معمول صفوي است که به رجال و اکابر آن دوران گفته مي شد، صاحب جمع نيز از القاب حکومتي بود و به کسي گفته مي شد که کارهاي پشتيباني را عهده دار بود و از مهمترين اين کارها جابجايي اسباب و وسايل کاروان شاهي و اطرافيانش بود و از اين رو شترخانه و قاطرخانه شاهي را در اختيار داشت.

صاحب جمع ها در آن دوران، در اين مکان رفت و آمد داشتند و قديمي ها از خانداني به همين لقب، نام مي برند که در سال هاي دور در اين جا زندگي مي کرده اند. شايد نام نفرآباد نيز بر همين مبنا گذاشته شده باشد زيرا واحد شمارش شتر نفر است و آبادي اين منطقه پيش از همه مديون شتر و شترداران است. از سوي ديگر عموم زائران و مسافران نيز براي آمد و شد از شتر استفاده مي کردند و به رونق بازار اين کسب مي افزودند زيرا ري از دورترين زمان ها در مسير راه هاي بزرگ ارتباطي قرار داشت و کاروان‌هاي بسياري از آن مي گذشتند.

* تکيه نفر آباد دقيقا کجاي ري قرار دارد ؟

ـــ محله نفرآباد در ضلع جنوب شرقي حرم حضرت عبدالعظيم قرار دارد و هسته اوليه شهرري امروزي است که پايه آن در زمان شاه طهماسب صفوي گذاشته شد و ساختن حصار طهماسبي و نخستين تکيه تهران نيز به همان دوران بازمي گردد. تکيه نفرآباد در مرکز اين محله واقع شده است. سر در تکيه کاشي کاري است. بر روي اين کاش کاري ها لحظه شهادت حضرت علي اکبر(ع) نقش بسته است. نماي بيروني ديوارها آجري است. در فاصله‌ دو متري از زمين قلاب هاي گردي نصب شده اند که يک سر آن درون ديوار فرو رفته است. وقتي چادر خيمه را برپا مي سازند، طناب آن را به اين قلاب مي بندند تا چادر از همه سو مهار شود.

دور تا دور صحن شبستان سکويي به ارتفاع 30 سانتي متر و عرض سه متر براي نشستن عزاداران وجود دارد. مساحت شبستان 400 متر مربع است که با توجه به جمعيت آن روز فضاي بزرگي است. بناي شبستان دو طبقه است که در گذشته زن ها مراسم تعزيه خواني را از طبقه بالا تماشا مي کردند. اين مراسم قبل از انقلاب به مدت يک دهه برگزار مي شد. يک ستون چوبي به ارتفاع 12 متر چادر خيمه را نگه مي دارد. چادر سفيد خيمه کار هنرمندان اصفهاني است. اين بنا در سال 1342 بازسازي شده است. اما فقط ستون هاي چوبي جاي خود را به تيرآهن ها داده اند تا همان شکل قديمي تکيه حفظ شود. سقاخانه معروف و قديمي نفرآباد به نام سقاخانه حضرت اباالفضل(ع) همچنان در کنار تکيه قرار دارد.

علاوه بر ايام سوگواري ماه محرم و مراسم هاي مذهبي ديگر، تکيه نفرآباد در هر شب جمعه برنامه دارد و از عزاداران به همان روال قديم با آبگوشت پذيرايي مي شود. مراسم عزاداري در اين حسينيه شامل: تعزيه خواني، نوحه خواني و سينه زني است.

*آيا به قدمت اين تکيه ها تهران تکيه ديگري هم داشت؟

- تا زمان محمدشاه قاجار و صدارت حاج ميرزا آقاسي به جز تکيه خانوم، از تکيه ديگري در منابع تاريخي تهران چيزي ذکر نشده است و حتي هيچ گونه اطلاعاتي از تکيه نفرآباد نيز در منابع مکتوب نيست. البته اهالي طرشت نيز اجمالا از تکيه ديگري با عمر چهارصد ساله نام مي برند که در روستاي ديروز و محله امروز طرشت واقع شده است. درباره اين تکيه نيز در منابع مکتوب چيزي يافت نمي شود. همچنين درباره نحوه ساخت، باني، واقف و... اطلاعات موثق چنداني در دست نيست. طرشت در تاريخ تشيع نقش‌آفرين است و عالمان شيعه بسياري در هزار سال پيش در آنجا مي زيسته اند و حلقه درس آنجا از دوران آل بويه تا حمله مغول پررونق بوده است. يکي از بقاع متبرکه تهران نيز در آنجا قرار دارد که به ثبت ميراث فرهنگي نيز رسيده است. اين بقعه متعلق به شيخ عبدالله طرشتي است که از عالمان و مدرسان بزرگ قرن ششم مي باشد. قبر شاه قاسم نوربخش نيز حوالي همين بقعه بود و ميدان شاه قاسم که اينک به چهارراه تبديل شده، يادگار همان نام است.

*پس در چه دوره اي تکيه هاي تهران ساخته شد؟

- در دوره قاجار و با رونق تعزيه، روز به روز بر اهميت تکيه ها افزوده و تعدادشان بيشتر شد. در اين دوره مهمترين تکيه تهران تکيه عباس آباد بود که در انتهاي بازار عباس آباد امروز قرار داشت و ظاهرا از ساخته هاي حاج ميرزا آقاسي بود و به همين نام شهرت داشت. بعدها به خاطر افزايش جمعيت تهران و کمبود جا در اين تکيه به دستور ناصر الدين شاه تکيه بزرگ تري به نام تکيه دولت در محدوده ارگ ساخته شد که درباره آن زياد گفته و نوشته اند. علاوه بر اين درهمان زمان تعداد تکيه هاي تهران افزايش يافت به حدود 50 تا 70 تکيه رسيد. در تقسيم بندي قديم تهران هر محله چند گذر داشت و هر گذري دست کم با تکيه شناخته مي شد. البته يکي از عوامل گسترش تکيه ها در اين دوره رونق آيين تعزيه بود.

بيشتر تکاياي شهر تهران در دو محله عودلاجان و بازار قرار داشت. در بقيه دوره قاجار تکيه جديدي به تهران اضاف نشد. از تکيه هاي باقي مانده آن دوره حسينيه سادات اخوي هاي امروز و تکيه رضا قلي خان است که به نظر تنها تکيه هاي باقي مانده تهران عهد ناصري هستند.

در زمان ناصرالدين شاه روستاهاي شميران و ديگر روستاهاي اطراف تهران نيز هر کدام تکيه يا تکيه هايي براي خود داشتند. اين روستاها امروزه به يکي از محلات شهر بزرگ تهران تبديل شده اند. از قديمي ترين تکيه هاي شميران، تکيه نياوران است که قدمتش به بيش از 150 سال پيش بر مي گردد و در دوره ناصري ساخته شده است. او که علاقه زيادي به برپايي مجالس تعزيه داشت، بناي تکيه نياوران را به استاد حسن خرپا کوب سپرد. از آنجايي که شاه از ابتداي سلطنت خود بيشتر اوقاتش را در فصل تابستان در قصر صاحبقرانيه نياوران مي گذراند طي سال هايي که ايام محرم مصادف با تابستان مي شد تصميم گرفت تکيه اي درآن منطقه بنا کند.

مساحت اين تکيه 1500 متر مربع و مشتمل بر صحن مياني مستطيل شکل با گوشه هاي پخ شده است که در چهار ضلع آن طاق نماها و غرفه هايي در دو طبقه ساخته شده اند. فضاي مياني تکيه در اصل روباز بوده و تنها به هنگام مراسم با چادر مسقف مي شده که حدود 60 سال پيش با کمک افراد خير و استاد حسن بخارا با شيرواني پوشانده شد. اين تکيه دردوره پهلوي دوم مرمت کلي و در سال 1361 نيز سقف آن تعمير شده است. با وجود تعمير هنوز هم ساختار اوليه تکيه حفظ و از قسمت هاي سکوي دايره اي شکل مياني براي اجراي شبيه خواني استفاده مي شود.

البته بعد از افول شبيه خواني در اواخر دوره قاجار اين تکيه ديگر شاهد برگزاري تعزيه هاي باشکوه نبوده است. دور تا دور اين تکيه طاق نما است و هر کدام از اين طاق نماها نيز مربوط به يک از طايفه هاي نياوران مي شد که تزيينات و آماده سازي طاق نماي هر طايفه را خودشان عهده دار بودند. اهالي هر طايفه درهنگام عزاداري در طاق نماي مربوط به خود مي نشستند و پذيرايي هم معولا به عهده خودشان بود. بدين تريتب در محل ورودي هر طاق نما بساط سماور و چاي به راه بود اما بعد از محرم و صفر اين تکيه تعطيل بود.

از روحانيون سال هاي قبل اين تکيه مي توان به ملا ابوتراب، حاج آقا دين پرور و شيخ هادي نوري اشاره کرد. از مداحان معروف گذشته نيز از مرشد اکبر و حاج اسد الله خيري مي توان نام برد. بعد از ساخت تکيه نياوران تکيه سازي در روستاهاي شميران رونق گرفتن و تکيه هاي متعددي دراين روستاها ساخته شد. تکيه ها درگذشته سقف نداشت و با آغاز ماه محرم جوانان محله يا روستا با کمک هم چادر بزرگي را علم مي کردند که به مثابه سقف تکيه بود. برپا کردن اين چادر احتياج به چند تيرک چوبي بلند و نسبتا قطور و مقدار زيادي طناب داشت.

بيشتر اهالي قديم شميران هنوز ذکري را که در هنگام کشيدن طناب ها و برپاکردن چادرهاي تکيه به زبان جاري مي کردند به خاطر دارند: " اگر ناتواني بگو يا علي /اگر خسته جاني بگو يا علي" با آغاز دهه 20 و رفع محدوديتها در برپايي عزاداري، بيشتر تکيه هاي شميران و برخي جاهاي ديگر سقفشان با شيواني پوشيده شد. علاوه بر تکيه هاي محلي در دهه هاي بعد و با رونق گرفتن تکاياي صنفي و طايفه اي و قومي در تهران تمامي ساختمان هاي تکيه ها با سقف ساخته مي شدند. به اين ترتيب نام تکيه ها نيز کم کم به حسينيه تبديل شد. امروز بيشتر تکيه هاي شميران را نيز به نام حسينيه مي شناسند.

*تکيه معروف ديگري در زمان قاجار ساخته شد ؟

- يکي ديگر از تکيه هاي شميران تکيه يا حسينيه دزاشيب است که ساخت آن در زمان ناصر الدين شاه صورت گرفت. قدمت آن به بيش از يکصد و بيست سال پيش مي رسد. به طوري که مي گويند در قسمت شمالي اين حسينيه نمازخانه کوچکي بوده و ساختمان کنوني حسينيه به استثناي شيرواني آن به هزينه مردم نيکوکار و همت مرحوم رضا قلي خان مجد الممالک با مساحتي بيش از 500 متر مربع برپا مي شود و ضمنا شيرواني اين تکيه در حدود 70 سال قبل به خرج خيري به نام حاج محمد علي يخچالي فرزند مرحوم گداعلي زده مي شود. هنوز طاق نماهاي اين تکيه يا حسينيه باقي مانده والبته کارکردقديم خود را ندارد. هر يک از اين طاق نماها در گذشته به يکي از طايفه هاي دزاشيبي تعلق داشت و افراد همان طايفه نيز مسئول پذيرايي از خودشان بودند. اين تکيه به مانند تکيه نياوران يکي از تکيه هاي زيباي شميران است. اين اثر درسال 1384 به عنوان يک از آثار ملي ايران به ثبت رسيده است.

*به نظر مي رسد در شميران تکيه هاي قديمي زيادي باشد ،آيا تکيه ديگري هم در اين منطقه داريم ؟

- از ديگر تکيه هاي شميران که هنوز هم با همان نام تکيه شناخت مي شوند مي توان به تکيه بالا و تکيه پايين تجريش اشاره کرد. تکيه بالا چسبيده به امام زاده صالح و در ابتداي ورودي بازار بزرگ تجريش و تکيه پاين نيز در کنار مسجد اعظم تجريش واقع شده است. تکيه بالا در اواخر قرن سيزدهم قمري در زمان ناصر الدين شاه ساخته شد.

پيشترها، پخت و پز نذري در خانه‌ها انجام مي‌شد. بدين ترتيب که هر خانه اي هر چقدر که امکانات خانه و آشپزخانه‌اش اجازه مي‌داد، پخت بخش از نذري را بر عهده مي‌گرفت و ظهر تاسوعا و عاشورا اين نذري‌ها، از خانه‌ها به محل عزاداري انتقال مي‌يافت تا از سوگ نشينان پذيرايي شود. در آن سالها تجريشي‌ها هم به فکر ساخت تکيه‌هاي ديگري براي روستايشان افتادند. حاج محمد تجريشي که از خرده مالکان روستا بود، در جوار بقعه مطهر امام زاده صالح زميني داشت که براي ساخت تکيه آن را در اختيار اهالي مي‌گذارد. به اين ترتيب اهالي دست به کار ساخت تکيه مي‌شوند و هر طايفه طاق نمايي براي خود مي‌سازد. اين تکيه در حدود 600 متر مربع بود و در سال 1314 به ثبت رسيد و همان سال نيز وقف شد.

بعد از شکل گيري بازار تجريش و قرار گرفتن اين تکيه در ابتداي آن و به سبب خالي بودن تکيه در ايام غيرمحرم، طاق نماها و فضاي مياني تکيه به افراد مختلف اجاره داده شد تا به کسب و تجارت بپردازد. در دهه اول محرم اگر بعد از نماز مغرب و عشا سري به اين تکيه بزنيد خواهيد ديد که از فروشندگان ميوه و تره بار و ديگر صنوف هيچ خبرنيست و فضاي مرکز وي طاق نماها و با پرچم‌هاي عزا تعيين شده و اهالي در حال عزاداري بر سيد الشهدا هستند. در سيل مرداد 1366 اين تکيه نيز آسيب‌هاي فراواني ديد و بازسازي شد.

يکي ديگر از تکيه‌هاي شميران، تکيه دربند است. اين تکيه از تکاياي قديمي شميران است که ابتدا در زمين آن در ايام عزاداري با تيرک چادر بر مي‌افراشتند بعدها به همت عالم بزرگ همان خطه، مرحوم سيد ابوتراب دربندي ديوارکشي شد. مي‌گويند ايشان خود با وجود سن و سال زياد، خشت و گل مي‌ساخت و براي جابجايي آن از نردبان بالا مي‌رفت تا شخصاً در اين کار مشارکت داشته باشد. در ساخت و ساز بسياري از تکيه‌ها دقت ويژه‌اي مي‌شد. علاوه بر اين که منابع مالي ساختمان و اداره آن را مردم تامين مي‌کردند، حس و حال سازندگان همراه با عرض ادب و ارادت به پيشگاه اهل بيت(ع) بود.

از اين رو معمولا آغاز آن همراه با مجلس وعظ و روضه خواني بود و افرادي را که صالح و درستکار مي‌دانستند براي شروع بنا دعوت مي‌کردند تا طي مراسمي کلنگ آغازين را بزنند. خيلي وقت‌ها کارگران و استادکارها پيوسته با وضو بودند و براي هر آجري که کار مي‌گذاشتند يا حسين و ياعلي مي‌گفتند و اشک و آه با خاک و گل عجين مي‌شد. تکيه فعلي دربند را مرحوم سيد جعفري دربندي تجديد بنا کردند. مساحت آن حدود 600 متر است و بخشي از زمين‌هاي آن به صورت موقوفه در اختيار اهالي است .

متولي فعلي آن نيز حاج آقا سيد حسين (جمال الدين) دين پرور، نواده موسس تکيه است. اين خانواده طاق نماي کنار درب ورودي در بخش جنوبي تکيه را در اختيار داشته‌اند که اينک به عنوان کفشداري از آن استفاده مي‌شود. طاق نماي قرينه در اختيار خانواده ميي‌ها بود ساير غرفه‌ها نيز به همين نحو در اختيار ساير خاندان‌ها و خرده طوايف دربندي است. در ايام محرم بيش از دو دهه به شکلي پيوسته روضه خواني، سينه زني و تعزيه در اين تکيه در شب‌ها برقرار بود و فقط روز عاشورا چنين مراسمي داشتند. در دهه اول، هر شب از عزاداران پذيرايي هم مي‌شد؛ به اين نحو که هر کدام از خانه‌ها غذايي را آماده مي‌ساختند و ظرف‌هايي مسي يا روحي که به آن دوري مي‌گفتند، مي‌ريختند. دوري‌ها را در سيني‌هاي بزرگ مسي قرار مي دادند و از منازل به سمت تکيه مي‌آوردند. در وسط تکيه سکو يا تختي قرار داشت که غذاها را بر روي آن مي‌گذاشتند.

* بيشتر چه غذاهايي به عنوان نذري پخته مي شد ؟

- انتخاب نوع غذا به عهده صاحب نذر بود. هرچند غذاي معمول قيمه بود زيرا آنها از گوشت ذخيره شده که به آن قورمه مي‌گفتند ، استفاده مي‌کردند که اين گوشت بيشتر مناسب قيمه بود. شايد همين موضوع دليلي باشد بر اين که امروزه غذاي غالب اين گونه مناسبت‌ها قيمه است . در مراسم‌هاي تهران قديم بيشتر با آبگوشت و گوشت کوبيده و گاهي عدس پلو از ميهمانان حضرت پذيرايي مي‌شد به هر حال در اين جا همه خود هم ميزبان و هم ميهمان بودند.

اهالي دربند گاهي از محل صرفه جويي در طول سال اين آذوقه را فراهم مي‌ساختند. پس از پايان مراسم کدخدا و يا بزرگتر جمع کنار غذاها قرار مي‌گرفت و دوري‌ها را بين عزاداران تقسيم مي کرد. اگر جمعيت زياد بود به هر سه نفر يک دوري مي‌رسيد وگرنه هر دو نفر با هم از يک ظرف غذا مي خوردند و از گذشته اطعام شب و ظهر عاشوراي عزاداران بر عهده خانواده و طايفه موسس است. مسئوليت اطعام يک شب نيز از زمان‌هاي دور به عهده مرحوم نوروز خان و خانواده ايشان از ساکنان شهر تهران بوده است. او در شغل "آب کاري" بود و طلاکاري گنبد حرم حضرت امام رضا(ع) را در سال‌هاي دور انجام داده بود. ايشان ساکن تهران بود و حسينيه‌اي در پامنار داشت که اهالي دربند هم براي عزاداري به آنجا دعوت مي‌شدند. نوروزخان از روستاي دربند براي ييلاق استفاده مي‌کرده است.

ساختمان تکيه پيشترها يک طبقه بوده و اينک دو طبقه است که بخش بالا به بانوان اختصاص دارد و ورودي جداگانه‌اي براي آن پيش بيني شده است. ضلع شمالي تکيه فضايي است که از قديم سقف داشته و با ارتفاع حدود 7 متر از کف ساخته شده و وسعت آن حدود 50 متر است که به آن حسينيه مي گفتند. پيشترها فقط بزرگان طوايف و شخصيت‌هاي اجتماعي و ديني در آن مي‌نشستند و زنان و کودکان را در آنجا راه نمي‌دانند. نخل گرداني از آيين‌هاي ويژه روز عاشورا در اين تکيه است که آن را تا قبرستان روستا مي‌بردند و بر مي‌گرداندند. در سال‌هاي اخير عزاداران دربند در روز عاشورا از تکيه به سمت بوستان سادات فعلي يا قبرستان قديم و سرقبر آقا که مزار آقا سيدعلي دربندي است مي روند اما نخل گرداني به داخل حسينيه محدود شده و ظهر عاشورا عزاداران نخل را بر دوش گرفته و دور حسينيه مي گردند.

بيشتر دربندي ها از سادات هستند و عقيده دارند که نخل نماد تابوت حضرت سيدالشهدا است و بايستي برروي دوش اولاد آن حضرت قرار گيرد . دو نفر از سادات ميري نيز بر روي نخل رفته و جهت و سمت و سو و آداب اين مراسم را هدايت مي کنند. فضاي ميان طاق نما باز است که بيشتر ها در ايام عزاداري بر فراز آن چادر مي کشيدند و از حدود 60 سال پيش به اين سو با شيرواني و سقف چوبي پوشانده اند.

سازنده اين بنا استاد محمد تقي معمار و حسين لر بوده است. از مداح هاي مشهور حسينيه مي توان از حاج حسين ابوتراب، حاج سيد محمد ميري ، حاج سيد احمد ميري، کربلايي عباس مرزوقي و شيخ اسماعيل مرزوقي نام برد.

مراسم تعزيه در شام غريبان هنوز هم برقرار مي باشد. در آن شب فرش ها و زيراندازها را جمع کرده و تعزيه سنتي با مشارکت گسترده اهالي و حضور هنرمندان محلي برگزار مي شود . در گذشته مراسم عزاداري در اين تکيه در دو دهه متوالي و همچنين اربعين دهه آخر ماه صفر برگزار مي شد و به جز ظهر عاشورا بقيه ايام مراسم شبانه بوده است.

از ديگر تکيه ها و حسينيه هاي قديمي شميران مي توان به حسينيه اراج، حسينيه سوهانک، حسينيه شماره يک جماران ، حسينيه حصارک، حسينيه حصار بوعلي، حسينيه درکه، حسينيه اوين و حسينيه فرحزاد اشاره کرد.

*به جز شميران تکيه هاي معروف ديگري هم در تهران داريم ؟

- در گذشته روستاهاي ديگري نيز در اطراف تهران بودند که هر کدام تکيه و حسينيه اي براي خود داشتند. يکي از حسينيه ها، حسينيه طرشت است. گفته مي شود اين حسينيه قدمتي حدود چهارصد سال دارد و در طول دوران مختلف بارها تعمير و بازسازي شده است.

يکي از بزرگترين نذري هاي روز عاشورا و تاسوعا در تهران در اين حسينيه بين عزارداران پخش مي شود.

از ديگر تکيه هاي روستاهاي اطراف تهران آن زمان مي توان به تکيه هاي محله دولاب اشاره کرد. تکيه چال يا تکيه بالا، تکيه پائين، تکيه ميان و تکيه محله عسکري از تکيه هاي دولاب هستند. تکيه چال قديمي ترين تکيه دولاب است و در محله بالاي دولاب قرار گرفته است.از آنجا که اين تکيه در محل گود و چاله مانندي قرار داشت به تکيه چال معروف شد. در گذشته که تکيه سقف نداشت، به علت پائين بودن تکيه از سطح زمين، برپا کردن چادر تکيه راحت تر بود. در کنار اين تکيه گرمابه اي به نام حمام چال قرار داشت. تکيه پائين دولاب نيز پيشترها در ايام غير محرم مسير عادي رفت و آمد اهالي بود.

دولاب در گذشته يکي از روستاهاي بزرگ اطراف ري بود و قدمتي بيش از 1200 سال دارد. يکي از دروازه هاي شمالي ري باستان نيز به دروازه دولاب معروف بود.

از همان گذشته هاي دور عالمان زيادي در دولاب زندگي مي کردند که نام آنها در منابع تاريخي ذکر شده است. روستاي دولاب در گذشته از سه محله بالا، ميان و پائين شکل گرفته بود که محله عسکري نيز بعدها به آن اضافه شد.

از ايام قديم رسم است که دسته هاي عزاداري اهالي دولاب در روزهاي تاسوعا و عاشورا از اين چهار تکيه به راه مي افتند و به سمت بقعه چهل تن دولاب و امام زاده اهل بن علي و بقعه سيده ملک خاتون مي روند و در آنجا به اقامه عزا مي پردازند .

در گذشته اين رسم در بيشتر مناطق و روستاهاي اطراف تهران نيز ديده مي شد و عزاداران عموما براي اقامه عزا به سمت امامزاده ها، بقاع متبرکه و يا قبور افراد صالح که داخل محله و روستا يا نزديک آن بود مي رفتند.

مثلا اهالي نفراباد به حرم حضرت عبدالعظيم که نزديک اين محله بود، مي رفتند. طرشت در کنار بقعه شيخ عبدالله طرشتي است. در هر يکي از محلات کن امامزاده اي هست که مقصد عزارداران بود.

در بعضي محله ها مثل دارآباد نيز اهالي به سمت قبر يکي از بندگان صالح روزگار که او را صاحب کرامات مي دانستند ، مي رفتند. قبر متعلق به اين شخص که او را با نام سيد جوز درختي مي شناسند در ميان باغي قرار دارد.

کن نيز در گذشته روستاي بزرگي بود که هر يک از محلات آن براي خود تکيه اي داشت؛ تکيه محله دارقاضي، تکيه محله سرآسياب، تکيه محله ميانده، تکيه محله بالون و تکيه محله اسمالون. هنوز در ايام محرم بيشتر کني ها، حتي کني هاي خارج از اين محله ها به ياد دوران قديم در اين تکيه و حسينيه ها جمع مي شوند و مراسم عزاداري باشکوهي برگزار مي کنند.

*مراسم هاي ويژه اي در اين تکيه ها برگزار مي شد؟

- در گذشته تکيه هاي روستاهاي اطراف تهران داراي مراسم ها و آئين هاي ويژه اي بودند که در تکيه هاي تهران قديم ديده نمي شود. اين مراسم هاي زيبا و باشکوه بعد از پيوستن آنها به تهران متروک ماند. يکي از اين مراسم هاي ويژه که در حال حاضر در برخي از نقاط کشور هنوز هم به چشم مي خورد، مراسم نخل گرداني بود. نخل همانطور که از نامش پيداست از چوب درخت خرما بود. اين نخل شبيه تابوت و بر روي آن عماري قرار داشت و براي تشييع پيکر حضرت سيد الشهدا، شبيه سازي شده بود. اندازه اسکلت چوبي نخل، چند و چون تزيين و روش نخل برداري در هر محل با جاهاي ديگر تفاوت هايي داشت. به عوان نمونه پهناي پيشاني نخل تکيه حصار بوعلي 1.5 متر و در ازاي آن 3.5 متر بوده است. پوششي از پارچه هاي سياه با تابلوهايي از استادان نقاشي و خطاطي و آيينه پيشاني نخل را آراسته و بالاي آن دو نيز 3 شاخ و تعدادي سرپرچم پنجه اي و توپي ديده مي شد.

وقتي نخل حرکت مي کرد صداي زنگ و زنگوله کاروان بلند مي شد. زنگ داخل نخل بود و به دست مسئولش به صدا در مي آمد. پيشاپيش و بر روي نخل، سيدي يا لباس عزا و شال سبز به عنوان سکاندار قرار مي گرفت و در زمان گردش نخل در تکيه يا چوب دوشاخه اي مراقب آن بود. اين نخل در روز عاشورا از تکيه خارج مي شد و در انتهاي دسته بر روي شانه عزادارن تا تکيه محلات مجاور برده و بارگردانده مي شد.

در حصار بوعلي و دربند در شب عاشورا سيب هايي به رنگ قرمز بر سر نيزه هاي 2 شاخه و 3 شاخه نخل قرار مي دادند و پس از مراسم نخل گرداني بين مردم تقسيم مي شد. اهالي حصار بوعلي معتقد بودند اين سيب ها تبرک است و بيماران را شفا مي دهد. اين که چرا از بين ميوه ها سيب را انتخاب کرده بودند شايد به دليل دسترسي به آن در محل بوده باشد: سيب شميراني.

اين مراسم در بيشتر تکيه هاي شميران و همچنين تکيه هاي دولاب انجام مي شد اما متاسفانه در طول دهه هاي گذشته و با پيوستن اين روستا به تهران کم کم از رونق افتاد و متروک ماند. امروزه هنوز برخي از اين نخل ها در بعضي از اين حسينيه ها و تکايا وجود دارد و در گوشه اي خاک مي خورد. شايسته است اين رسم زيبا بار ديگر به دست خود اهالي اين محله ها به همان ترتيب گذشته و بدون دخل و تصرف در آن احيا شود.

با اينکه بعد از دوره ناصري مراسم تعزيه رو به افول گذاشت و با تعطيلي تکيه ها در دوره پهلوي اول و ويراني تکيه دولت در زمان پهلوي دوم اين مراسم در تهران کم رنگ تر از گذشته شد، اما امروزه مراسم تعزيه خواني در نقاط مختلف تهران به صورت جسته و گريخته وجود دارد هر چند تنها يک تعزيه هست که سابقه اي پيوسته داشته و به صورت همه جانبه و کم و بيش در طول سال اجرا مي شود و قدمتي هفتاد ساله دارد.

*اين تعزيه در کجا برگزار مي شود؟

- اين مراسم در محله دولت آباد اجرا مي شود. بنيانگذار اين تعزيه مرحوم حسنيه سيد صادقي بود که در قلعه قديمي دولت آباد زندگي مي کرد. در آن سالها در دهه 20 محل تعزيه هاي گاه و بيگاه ايام محرم و ساير مناسبت ها در حوالي ميدان حضرت عبدالعظيم بود. خانم حسينيه تنها زن تعزيه گردان شناخته شده در تاريخ ايران است. ايشان توانست امکانات لازم براي اجرا فراهم سازد و به تريبت و تعليم هنرمندان اين رشته بپردازد. اين کار با امکانات محدود و عشق بسيار همراه بود. تنها يک اتاق کوچک منزل خانم حسنيه به اين کار اختصاص داشت. ولي همين نهال کوچک بعدها به درخت تناوري تبديل شد و امروز مهمترين تعزيه شهر بزرگ تهران در محله دولت آباد در حسينيه دو شهيد برگزار مي شود. تعزيه گردان امروز حسينيه، شاگرد خانم حسنيه است که در شش سالگي نقش طفل زير بته در وقايع کربلا را بازي مي کرد و بعدها نقش محوري شمر تعزيه را به خود اختصاص داد و سپس به عنوان معين الکباء انتخاب شد: رمضان فرخ رو.

خانم حسنيه در آن سال ها فضاي زيادي را براي اجراي تعزيه به کار مي گرفت زيرا اطراف دولت آباد دشت و بيايان بود و هنوز ساخت و سازهاي فعلي شکل نگرفته بود. از اين رو، او مي توانست واقعه کربلا را در بيابان بازسازي کند و هزاران نفر را از تهران و اطراف به آن سمت و سو بکشاند.

* به نظر مي رسد در حال حاضر توجهي به مرمت و بازسازي تکيه هاي قديمي شهر نمي شود؟

- به هر حال تکيه هاي تهران بخشي از تاريخ، منش، روح و هويت ملي و آييني اين کشور است و به جاست که در معرفي بيشتر و بهتر و روز آمد ساختن، شرايط و زمينه هاي بازسازي و تکميل به قاعده آنها به دست خود اهالي توجه شود. اين مراکز در انسجام بخشي و اعتماد سازي نقشي بي بديل دارد و در شهر بزگر تهران که گروه هاي مختلف و متنوع اجتماعي، صنفي، قومي در آن حضور و مشارکت دارند ضرورت پرداختن به آنها از اولويت هاي نخست برنامه ريزي شهري است.