به گزارش رسانه خبری سازمان فرهنگی هنری شهرداری تهران، در نشست دوشنبه‌های کتاب اندیشه، عصر دوشنبه ۲۰ مهر دکتر حسن سبحانی نماینده سابق مجلس و استاد تمام اقتصاد دانشگاه تهران و دکتر سید احسان خاندوزی پژوهشگر اقتصادی و مدرس دانشگاه، کتاب اقتصادنا اثر شهید آیت‌الله محمدباقر صدر را نقد، بررسی و تحلیل کردند.
حسن سبحانی در ابتدای این نشست با اشاره به بخش‌های مختلف این کتاب گفت: مرحوم صدر کتاب اقتصادُنا را ۵۰ سال قبل به رشته تحریر درآورده و باید با شرایط اقتصادی ایران و عراق در زمان نگارش مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرد. انتظار این است کسی که در طول زمان راجع به اثری صحبت می‌کند، شرایط صاحب اثر را در نظر بگیرد. در قدم اول باید نیم قرن به عقب برگردیم.
صدر از اولین نفراتی بود که برای اقتصاد راهکار داشت
وی با اشاره به شرایط کشورهای اسلامی در دهه ۴۰ گفت: زمان نگارش کتاب، مناظره‌ای میان نظام سرمایه داری و سوسیالیستی میان متفکران وجود داشت. آن موقع هنوز اقتصاد اسلامی شرایط امروزش را نداشت و نظام سوسیالیستی نشان داده بود که راهکارهای جذابی برای ارائه دارد. این نظام، بعد از جنگ جهانی دوم در اروپا و خیلی از کشورهای اسلامی نفوذ کرده بود.
این استاد دانشگاه ادامه داد: کسانی که به دنبال آزادی بودند به سمت سوسیالیزم و کسانی که به دنبال عدالت بودند، به سمت اسلام گرایش پیدا کردند. آیت الله صدر در آن شرایط، برای پاسخگویی به جوانان در این محیط دست به نگارش کتاب زد. او جزو اولین نفراتی بود که نقد بدون تعصب و راهکار جدیدی برای اقتصاد داشت؛ در واقع شهید صدر، قبل از نوشتن یک کتاب اقتصادی، در دفاع از اسلام این کتاب را نوشته است. به همین دلیل بخش اعظم جلد اول به نقد سوسیالیسم و کمونیسم اختصاص دارد و الگوی نشان دهنده ساختار آن‌ها را مورد هدف قرار داده است و به دنبال نقد عالمانه آن سیستم بوده است.
در اقتصادنا، مکاتب لیبرالی از نگاه خودشان نقد می‌شود
دکتر سبحانی با اشاره به سایر کتاب‌های اقتصادی گفت: تجربه سال‌ها قلم زدن در حوزه اقتصاد به من نشان داده که اغلب پژوهشگران ما، در نقد دیگران می‌نویسند و پیِ اثبات خودشان نیستند. به عبارت دیگر نوشته‌های ما بیشتر سلبی است تا ایجابی؛ اما در کتاب اقتصادنا آیت الله صدر، وقتی پای نقد وسط می‌آید، تماماً شاهد نقد هستیم و حرفی از دین زده نمی‌شود. ویژگی کتاب ایشان این است که مکاتب لیبرالی را از نگاه خودشان نقد می‌کند.
وی افزود: نکته مهم دیگر، تمایز قائل شدن میان علم اقتصاد و نظام اقتصادی است. با اینکه بعد از ۵۰ سال شاهد رشد خوبی در حوزه اقتصاد اسلامی هستیم، اما هنوز پژوهشگران ما قادر به تمیز دادن این دو مقوله نیستند. صدر می‌گوید علم جدا و سیستم جداست. ما به نام اسلام، سیستم اقتصادی می‌توانیم داشته باشیم اما علم اقتصادی، از دلِ این سیستم می‌تواند جوانه بزند.
استاد تمام اقتصاد دانشگاه تهران در ادامه پس از خوانش بخش‌هایی از کتاب گفت: برای تحلیل سیستم اقتصادی غربی، باید ۸۰۰ سال تاریخ آن‌ها را مطالعه کرد. که غربی‌ها در جغرافیای اروپا، از‌نژاد سفید پوست، با دین مسیحیت و فلسفه روشنگری و مبتنی بر نظام سرمایه داری به این اقتصاد رسیده‌اند. وقتی پروتستان‌ها مقابل کاتولیک‌های متعصب درآمدند و گفتند کار کردن تقوا است و باید کار کرد و سرمایه اندوخت؛ آیت الله صدر می‌گوید این سیستم، با توجه به اخلاق و علم مورد وثوق غرب طراحی شده و به موفقیت رسیده؛ پس باید برای اقتصاد اسلامی، نظامی مبتنی بر آموزه‌های اخلاقی و اسلامی طراحی شود.
حسن سبحانی با اشاره به اختیار بالایی که آیت الله صدر در این کتاب به دولت یا همان حاکمیت می‌دهد، افزود: نویسنده می‌گوید دولت در قبال مردم مسئولیت دارد. اگر مردم خودشان نتوانند فقر را از بین ببرند، وظیفه دولت است که این کار را انجام دهد. البته که وی این اتفاق را تشریح نکرده و توضیحات کاملی ارائه نکرده است. ایشان فقط تاکید می‌کند که دولت باید کار ایجاد کند تا مردم بتوانند پول دربیاورند؛ و البته کسی هم به خاطر فقر از بین نرود.
نکات موجود در اقتصادنا درمانگر اقتصاد است
سید احسان خاندوزی در ادامه با تبریک روز بزرگداشت حافظ گفت: مرحوم صدر با اینکه تحصیلات آکادمیک به معنای امروزی در حوزه اقتصاد نداشت؛ اما ۵۰ سال قبل چنان موجی ایجاد کرد که بعد از چند دهه هنوز انرژی و نیروی آن وجود دارد. باید این نکته را هم در نظر داشت که نمی‌توان با توجه به پیشرفت‌های علمی نیم قرن گذشته کتاب را نقد کرد.
وی اضافه کرد: آیت الله صدر بعد از نقد کامل سوسیالیسم، در جایگاه یک اسلام‌شناس، ویژگی نظام اقتصاد اسلامی را تشریح می‌کند. ابتدا نظریه مالکیت را مطرح می‌کند که مبتنی بر کار است. همچنین اصل آزادی اقتصادی را در یک چارچوب مشخص می‌پذیرد و بر اصل عدالت اجتماعی مبتنی بر ایجاد توازن توسط دولت تاکید می‌کند.
این استاد دانشگاه با اشاره به سه مولفه مهم کتاب اقتصادنا افزود: نظریه مالکیت، آزادی اقتصادی و عدالت اجتماعی که در کتاب مطرح شده، زیربنای اقتصاد سالم اسلامی است. از دستاورد‌هایش همین بس که بعد از نیم قرن، تحلیل و نقد می‌شود. به نظر من به کارگیری نکات موجود در این کتاب، درمانگر اقتصاد کشور است.
نمی‌توان موفقیت یا شکست نظریات کتاب را اعلام کرد
دکتر خاندوزی با تاکید بر توجه ناقص دولت‌ها به نظریات اقتصادی آیت الله صدر گفت: تجربه استفاده از نظریات این کتاب تاریک و روشن است. نه می‌توان گفت موفق بوده و نه می‌توان اذعان به شکست آن داشت. در دولت‌های مختلف قواعدی که بنای آن اداره اقتصاد کشور است، از جمله در حوزه بانک، مالیات و...، کاملا مبتنی بر اندیشه‌های صدر نبوده است. به همین دلیل فقط می‌توان گفت از این نظریات تاثیر گرفته‌اند اما این انتساب، به معنی تعیین سرنوشت آن؛ موفقیت یا عدم موفقیتش نیست.
وی با ذکر یک مثال توضیح داد: وقتی پزشکی نسخه‌ای تجویز می‌کند، اگر به تمام بند‌ها، توصیه‌ها و نکاتش توجه شود، می‌توان نتیجه را به نسخه پزشک ارتباط داد. اما اگر به تمام نکات موجود در نسخه توجه نشود، نمی‌توان به دکتر بگویید که در درمان بیماری موفق نبوده است. استفاده ناقص از نسخه آیت الله صدر برای اقتصاد، باعث اقتصادی آشفته‌تر و نابسامان‌تر می‌شود. می‌توان گفت تا کنون اصلا نسخه ایشان استفاده نشده که بتوانیم حکم صادر کنیم که جوابگو بوده یا نه!
خاندوزی در پایان صحبت‌های خود گفت: اینکه توصیه‌های موجود در کتاب اقتصادنا چقدر می‌تواند کامیاب یا ناکام باشد امکان پذیر است. متاسفانه ما به نام مصلحت در شرایط مختلف، برخی موارد را جابجا کردیم و در حوزه عدالت اجتماعی و آزادی‌های اقتصادی پیرو نظریه‌های کتاب نبوده‌ایم.
احترام ویژه آیت الله صدر به نظرات متفاوت بزرگان
دکتر سید حسن سبحانی در بخش پایانی این نشست با اشاره به مقام بالای آیت الله محمدباقر صدر گفت: این نکته را نباید فراموش کرد که این مجتهد و عالم دینی، در ۴۷ سالگی شهید شد. کتاب اقتصادنا فقط یکی از مکتوبات ایشان است. آیت الله صدر شخصیت و دانشمند برجسته‌ای برای ایران، عراق و اسلام بوده است.
وی گفت: خیلی‌ها در حوزه اقتصاد کتاب نوشته‌اند؛ اما آیت الله صدر برای خود روش و متدلوژی مشخص داشتند. این شخصیت آزاد اندیش، هر کجا که با نظر متفاوت مراجع و بزرگان دیگر مواجه می‌شوند، آن‌ها را رد نمی‌کند و با جمع آوری آرا مختلف، می‌گوید که نظرات مختلف و متفاوتی وجود دارد.
این استاد دانشگاه در پایان گفت: نگاه متفاوت آیت الله صدر که امروز نایاب است، پذیرش و توجه نظرات دیگران است. شهید صدر در هیچ کجای کتاب نظرات دیگر مراجع و بزرگان را کامل رد نمی‌کند و به تمام آرا احترام می‌گذارد.
نشست دوشنبه‌های کتاب، هر هفته در فرهنگسرای اندیشه برگزار می‌شود.
