در یک تعريف مجموعهای از قواعد حاكم بر روابط اشخاص در جامعه شهری را حقوق شهروندی میگويند كه حق ذاتی و فطری همه انسانها بوده و غير قابل انتقال و صرف نظر است. از سويی میتوان گفت حقوق شهروندی آن بخش از حقوق اساسی است كه در قانون اساسی هر كشوری شكل ملی به خود میگيرد و فقط شامل حال شهروندان همان كشور میشود.
حقوق از نظر لغوی جمع حق است و آن اختيارات، توانايیها و قابليتهایی است كه به موجب قانون، شرع، عرف و قراردادی برای افراد لحاظ شده است و در اصطلاح اصول، قواعد و مقرراتی است كه روابط انسانها را با هم در حقوق خصوصی تنظيم میكند.
شهروند صرفا كسي نيست كه در شهر زندگی میكند هرچند در لغت اين معنا از آن ادراک میشود. میتوان حقوق شهروندی را به نوعی حقوق انسانی شناخت و شهروند را به تک تک افرادی كه در يک جامعه يا كشور زندگي میكنند، اطلاق كرد. شهروندی وصفی است عادلانه برای تمام افراد و آحاد یک ملت كه در آن همه از حقوق و وظايف يكسان در مقابل يكديگر برخوردارند. حقوق مدنی و سياسی، حقوق اقتصادی، اجتماعی و... از جمله حقوق شهروندی است.
حفظ كرامت انسانی از جمله مصاديق حقوق شهروندی است كه در دين و مذهب ما جايگاه ويژهای دارد و در حقوق جزا نيز نمود پيدا میكند، در واقع مبنای مجرم دانستن يا ندانستن انسانها، نوع و ميزان مجازاتها در قبال ارتكاب جرائم نسبت به افراد اعمال میشود. بر اساس اصل سی و هفتم قانون اساسی جمهوری اسلامی، هيچ كس از نظر قانون مجرم نيست مگر اينكه جرم او در دادگاه صالح اثبات شود.
حقوق مردم بر يكديگر يكطرفه نيست بلكه هركس هر اندازه كه از اجتماع و افراد طلبكار است و افراد را در برابر خود موظف میداند، به همان نسبت نيز مديون اجتماع است.
پيامبر اكرم(ص) میفرمايند: «از رحمت الهی محروم است كسی كه سنگينیاش بر دوش ديگران باشد.»
در تمامی جوامع بشری خلق نيكو، گشادهرويی، صبر و بردباری، مدارا كردن با همنوعان، تواضع، از خودگذشتگی و... صفاتی پسنديده و مورد قبول هستند و در مقابل نيز صفاتی نظير دروغ، خيانت، تضييع حقوق ديگران، بداخلاقی، تكبر و... از جمله رذايل اخلاقی است. دين اسلام از آغاز تا كنون همه انسانها را به نيكی و آزادگی و حسن معاشرت با ديگران دعوت کرده و همواره مردم را به صفات پسنديده و فضايل اخلاقي رهنمون میكند.
همه انسانها با هر مقام و منصبی در مقابل يكديگر از حقوقی برخوردارند كه رعايت آن وظيفه عينی و دينی شهروندان است. رعايت حقوق افراد در همسايگی، محل كار، روابط دوستانه و غيره از جمله احكام و قوانين اجتماعی است كه بايد همانند احكام فردی مورد توجه قرار گيرد.
حقوق شهروندی دارای اصول و شرايطی است كه همه انسانهای مسلمان در جهت پايمال نكردن حقوق مردم و احترام به آن و همچنين احساس مسئوليت نسبت به رفتار خود با همنوعان و داشتن زندگی سالم و مسالمتآميز در كنار ديگر افراد جامعه ملزم به رعايت آن هستند. رعايت حقوق شهروندی منوط است به شناسايی اين حقوق در جامعه، چگونگی عمل به آنها و نحوه تضمين اجرايی آنها و در اين صورت است كه رعايت حقوق شهروندی عاملی در جهت فراهمسازی زمينه رشد شخصيت فردی و اجتماعی خواهد بود.
داشتن رفتاری نیک و پسنديده و احترام به حقوق افراد باعث تقويت روحيه همدلی، عامل پيشرفت جوامع بشری، كاهش ميزان جرائم و گسترش عدالت در جامعه میشود.
اجرای عدالت كيفری نيز در راستای حمايت از حقوق شهروندان صورت ميگيرد تا جايی كه دست متجاوزان و متعديان به حقوق افراد كوتاه شده و ارتكاب جرائم و رفتارهای ضد اجتماعی و مغاير با اخلاق شهروندی كاهش يابد.
آيه شريفه «و لقد كرمنا بنی آدم... و فضلناهم علی كثير ممن خلقنا تفضيلا» دلالت بر كرامت و ارزش والای انسان میكند و اقتضا دارد رفتارهای مغاير با كرامت انسانی از جمله تحقير، توهين، هتک حرمت، خيانت و... بر شهروندان تحميل نشود. با توجه به اصولی از قانون اساسی همه افراد در حقوقی نظير امنيت عمومی، حيثيت، جان، مال، شغل، مسكن و مواردی از اين قبيل با هم برابر است.
در حمايت از حقوق و كرامت انسانی شهروندان در قانون مجازات اسلامی ضمانت اجرای كيفری پيشبيني شده است. بدون شک اكثر مردم جامعه از حقوق متقابل شهروندی بیاطلاعند و به آن اهميتی نمیدهند، در حالی كه معاشرت ما انسانها و نوع برخورد و رفتارمان جامعهساز است.
دور شدن از آداب اسلامی و انسانی میتواند اثرات منفی و زيانبار بسياری داشته باشد و همچنين سبب عوامل وقوع جرائم عليه اشخاص و اجتماع را شود. با توجه به اينكه هر كس خود را بسازد، جامعه را ساخته است پس ميتوان گفت تلاش در جهت خودسازي، حفظ حقوق ديگران و رعايت حقوق متقابل فردي و اجتماعي بين افراد سبب پيشرفت و ارتقاي جامعه در سطوح مختلف ميشود.
درست زندگي كردن و نوعدوستي در اجتماع، احترام، گذشت، صبر و بردباري، متانت رفتار، ياري رساندن به اشخاص، درك متقابل و عشق ورزيدن به همنوعان ميتواند زمينهساز رشد و بالندگي در جهت احترام به حقوق يكديگر و داشتن شهري خوب با مردمي فهيم و مهربان باشد و در مقابل نيز قهر و كينهورزي، زير پا گذاشتن حريم افراد، خشم و غضب، عداوت و موارد مشابه از جمله عواملي است كه جامعه را به سوي نيستي و هرج و مرج ميكشاند.
همه ما بارها شاهد انجام كارهايي خلاف اخلاق عمومي و انساني از ديگران بودهايم كه بر خلاف ظاهرشان، شايسته و مطلوب به نظر نميرسد. افرادي كه براي رسيدن به خواستههاي خود حقوق ديگران را ناديده گرفته و زير پا ميگذارند، مانند رعايت نكردن صفها، پارك كردن خودرو در مقابل پاركينگها و...
بیتوجیبه قواعد، مقررات و قوانين باعث برهم خوردن نظم اجتماع و تنش در روابط بين افراد و رعايت نكردن حقوق شهروندی سبب بینظمی و هرج و مرج میشود كه آسيبهای اجتماعی را برای تمامی افراد جامعه در پی دارد.
فراموش نكنيم رعايت حقوق شهروندي و احترام به شخصيت و حقوق انسانها مستلزم ايفاي مطلوب و متناسب نقشهاي مختلف در بين اعضاي جامعه است. خداوند در آيه ۱۰ سوره مباركه حجرات ميفرمايد: «انما المومنون اخوه فاصلحوا بين اخويكم»: «در حقيقت مؤمنان با هم برادرند، پس ميان برادرانتان را سازش دهيد». بنابراين نه تنها مؤمنان برادر يكديگر شمرده شدهاند، بلكه ايجاد صلح و آشتی هم از وظايف همه شهروندان است.