مزایای و معایب نمایشگاه مجازی کتاب/ نمایشگاه كتاب یا فروشگاه اینترنتی؟!

به گزارش پایگاه خبری تحلیلی فرهنگ و هنر، عاقبت و بعد از كش و قوس‌های فراوانی كه از اردیبهشت امسال برسر برگزاری یا عدم برگزاری نمایشگاه كتاب تهران مطرح بود، تصمیم بر این شد كه نمایشگاه كتاب در سال كرونا به صورت مجازی برگزار شود.

وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی دیروز در مراسم افتتاح نخستین نمایشگاه مجازی كتاب گفت:‌ «یكی از حوزه‌هایی كه به‌شدت متاثر از شرایط كرونایی شده و تاثیراتش ادامه دارد،‌ صنعت نشر جهان و البته ایران است. در حدود یك سال اخیر متأثر از این شرایط، صنعت نشر آسیب‌های بسیاری دیده كه هنوز ادامه دارد، گرچه برآورد دقیقی از میزان خسارات وجود ندارد، اما طبق نظرسنجی‌های پژوهشگاه فرهنگ،‌ هنر و ارتباطات از جامعه آماری ناشران كه قابل تعمیم به كل است،‌ حدود ۶۹ درصد ناشران معتقدند كه صنعت نشر حداقل ۴۰ درصد در یك سال اخیر خسارت دیده است. 

رونامه جام‌جم نوشت، او می گوید: اما همین نمایشگاه نیز با اما و اگرهای بسیاری از طرف ناشران و مؤلفان روبه‌روست. البته گفته‌های مسؤولان حاكی از این است كه «این نمایشگاه را با نمایشگاه‌های حضوری كتاب مقایسه نكنید!» اما باید دانست كه وقتی این نمایشگاه عملا جایگزین نمایشگاه سالانه كتاب می‌شود، مقایسه این دو اجتناب‌ناپذیر خواهد بود. مضاف بر این‌كه ارزیابی میزان فروش در نمایشگاه مجازی، بیش و پیش از هرچیز در مقایسه با فروش كتاب در نمایشگاه‌های سال‌های قبل خواهد بود.در این گزارش مزایا و معایب اولین نمایشگاه مجازی كتاب تهران را بررسی خواهیم كرد.

بنابر آخرین اطلاعیه‌ای كه در تاریخ ۲۴ دی توسط خانه كتاب و ادبیات ایران منتشر شد، مقرر شد كه طبق ضوابط و شرایط حضور در نخستین نمایشگاه مجازی كتاب تهران، تعداد كتاب‌های اعلامی ناشران در پنل كاربری نمایشگاه مجازی، دقیقا منطبق با موجودی واقعی ناشر باشد و همچنین طبق توافق صورت گرفته، در ایام نمایشگاه ماموران شركت پست جمهوری اسلامی ایران برای تحویل گرفتن ‌كتاب‌ها به ناشران مراجعه كنند و ناشران موظف شدند كه كتاب‌های خود را به ماموران پست تحویل دهند. همچنین اعلام شده عدم توجه ناشران به این موضوع تخلف محرز محسوب می‌شود. بر این اساس، یكی از ویژگی‌های مثبت نمایشگاه مجازی را باید این دانست كه مخاطبان و علاقه‌مندان كتاب می‌توانند كتاب‌هایی را كه تهیه می‌كنند، با ارسال رایگان دریافت نمایند. از این منظر، این یكی از امكانات نمایشگاه مجازی نسبت به سایت‌های اینترنتی است كه در قبال ارسال كتاب برای مخاطب نیز مبلغی را دریافت می‌كنند.

یكی از مهم‌ترین نكات درخصوص درگاه‌های خرید اینترنتی و به طور كلی بهره‌مندی از منابع مجازی، در میزان دشواری و آسانی استفاده از این منابع است. سایت  book.icfi.ir كه درگاه اصلی نمایشگاه مجازی كتاب تهران خواهد بود، محیط بسیار ساده‌ای دارد و همین مساله سبب می‌شود كه برای مخاطبی كه آشنایی كمتری با سایت‌های اینترنتی خرید كالا دارد، سردرگمی كمتری ایجاد كند. به محض ورود به سایت و در صفحه اصلی آن یك كادر جست‌وجو (مشابه سایت‌های موتورجست‌وجو نظیر گوگل) مقابل كاربر ظاهر می‌شود كه می‌تواند در آن عنوان كتاب را تایپ كند و از وجود آن مطلع شود. همچنین صفحه اصلی سایت بسیار كم‌حجم و اصطلاحا سبك است. از این منظر در مناطقی كه احتمالا اینترنت ضعیف‌تر یا كندتری دارند نیز به‌راحتی قابل ‌دسترسی است. این از اساسی‌ترین نكات نمایشگاه كتاب امسال است، نكته‌ای که در سال‌های گذشته به هیچ‌وجه مطرح نبوده و چالش بزرگی برای برگزاركنندگان امسال می‌توانست باشد كه علی‌الظاهر به‌خوبی از پس آن برآمده‌اند.

یكی از امتیازات نمایشگاه كتاب امسال نسبت به سال‌های دیگر مربوط به امكانی در سایت اصلی نمایشگاه مجازی است. در سال‌های گذشته تفكیكی كه در نمایشگاه كتاب لحاظ می‌شد، براساس ناشر بود و البته كتاب‌های عمومی، دانشگاهی، خارجی، داخلی و از این دست تفكیك‌های روشن و مشخص. اما امسال مضاف بر این دسته‌بندی‌ها، یك طبقه‌بندی بسیار كاربردی در سایت نمایشگاه موجود است كه می‌تواند كمك بزرگی برای اهالی كتاب و دانشجویان باشد. در یكی از فهرست‌های بالای سایت (تب‌ها) عنوانی به نام «دسته‌بندی موضوعی» وجود دارد كه در آن كتاب‌های ناشران مختلف به تفكیك موضوع دسته‌بندی شده‌اند. سرفصل‌هایی چون «ادبیات»، «دین»، «روان‌شناسی»، «فلسفه و منطق»، «علوم اجتماعی»، «زبان»، «علوم»، «هنر»، «علوم پزشكی»، «مهندسی»، «خانواده»، «دانش عمومی»، «ورزش»، «كودك و نوجوان» و... همه و همه از عناوینی هستند كه ذیل هركدام از آنها تقسیم‌بندی‌های جزئی‌تری نیز ارائه شده و به جست‌وجوی كتاب‌های مدنظر بازدیدكنندگان كمك بسیاری خواهد كرد. برای مثال ذیل عنوان ادبیات، تقسیم‌بندی‌های زیر ارائه شده است:

داستان فارسی (رمان فارسی)،‌ شعر فارسی، ادبیات فارسی (مقاله، سخنرانی، نامه و طنز)، نمایشنامه فارسی، گویش‌های مختلف ایرانی، داستان خارجی (رمان خارجی)، ادبیات خارجی (شعر، طنز، نمایشنامه، مقاله)، ادبیات (فلسفه و نظریه، فن نگارش، تاریخ و نقد ادبی).

هرساله یكی از بهترین و مهم‌ترین امتیازات نمایشگاه كتاب این بود كه بن‌هایی برای خرید كتاب توسط نهادهای مختلف به اهالی كتاب و فرهنگ اختصاص داده می‌شد كه می‌توانستند به كمك این بن‌ها بخشی از كتاب‌های موردنظر را رایگان تهیه کنند. امسال نیز برگزاركنندگان نمایشگاه، بن‌هایی را برای دانشجویان و اعضای هیات‌ علمی دانشگاه‌ها اختصاص داده‌اند كه همین مساله امتیاز مهم دیگری برای نمایشگاه مجازی كتاب نسبت به فروشگاه‌های اینترنتی كتاب است.

 بر این اساس دانشجویان و طلاب تا سقف خرید ۲۰۰ هزار تومان (۱۲۰ هزار تومان سهم خودشان و ۸۰ هزار تومان نیز یارانه معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی)، امكان بهره‌مندی از بن را دارند. اساتید دانشگاه و حوزه نیز تا سقف خرید ۴۰۰ هزار تومان (۲۰۰ هزار تومان سهم خود استادان و ۲۰۰هزار تومان نیز یارانه معاونت امور فرهنگی) مشمول دریافت هستند. اهالی قلم نیز براساس ضوابط تعیین‌شده و سیستم رتبه‌بندی یارانه‌های متفاوتی از ۲۰۰ تا ۵۰۰ هزار تومان دریافت می‌كنند.

امسال که نمایشگاه کتاب مجازی شده، گمان همه کتاب‌دوستان بر این بود که کتاب‌های الکترونیک می‌تواند جزو مهمی از نمایشگاه کتاب باشد. کتاب‌هایی که در سال‌های گذشته و در نمایشگاه حضوری، چندان جایی برای عرضه نداشتند و نهایتا غرفه‌ای در فضای باز مصلی با محوریت ارائه توضیحاتی درباره یک سایت یا اپلیکیشن خاص به آنها اختصاص داده می‌شد. اما امسال که اساسا بستر اصلی ارائه و فروش کتاب، فضای وب است انتظار می‌رفت کتاب‌های الکترونیکی بیشترین بخش نمایشگاه را در اختیار داشته باشند. اما تا این لحظه این کتاب‌ها نه در کلام مسؤولان و برگزارکنندگان و در فهرست کتب ارائه شده در سایت نمایشگاه جایی نداشته‌اند و این یعنی فرصت بسیار مغتنم عرضه این کتب به سادگی در حال از دست رفتن است.

با یک جست‌وجوی ساده در میان کتاب‌های ارائه شده در سایت نمایشگاه مجازی تهران متوجه شدیم که بسیاری از ناشران و کتاب‌هایشان را نمی‌توان در سایت مشاهده کرد. این به آن معناست که تعدادی از ناشران در این نمایشگاه شرکت نکرده‌اند یعنی امتیازهای این نمایشگاه مجازی برای برخی ناشران آن قدر قانع‌کننده نبوده که بتواند آنها را برای حضور در نمایشگاه متقاعد کند. اتفاقا تعدادی از این ناشران از جمله ناشران پرطرفدار هستند که کتاب‌های پرتعدادشان می‌توانست به بالا رفتن میزان فروش در نمایشگاه کمک کند. اکثر این ناشران سایت‌ها و درگاه‌هایی برای فروش اینترنتی دارند که احتمالا ترجیح داده‌اند کتاب‌هایشان را در سایت‌های خود بفروشند. بدون شک این حضور نداشتن ناشران شاخص، از رونق نمایشگاه خواهد کاست.

ابوالفضل میرباقری، مدیر انتشارات کتابسرای تندیس به تازگی در اظهار نظری گفته: «این نمایشگاه در واقع یک فروشگاه بزرگ مجازی است و با وجود این‌که یک روز به افتتاح رسمی آن باقی است، متأسفانه در سطح شهر هیچ تبلیغاتی برای نشده است در حالی که ضروری بود برای آگاهی مردم در سطح جامعه اطلاع‌رسانی و تبلیغات گسترده‌تری می‌شد.» واقعیت ماجرا این است که اکثریت جامعه کماکان نمی‌دانند که قرار است از امروز تا ۶ بهمن نمایشگاه کتابی به صورت مجازی در کشور برگزار شود. حال آن‌که هرسال کتاب‌نخوان‌ها هم دست‌کم از ترافیک حوالی مصلی متوجه نمایشگاه کتاب می‌شدند.

بنابر گزارش روزنامه جام جم سال‌هاست برگزارکنندگان نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران بر این ادعا پا می‌فشارند که وجه نمایشگاهی این رویداد بزرگ، بر وجه فروشگاهی آن می‌چربد. البته این ادعا هر چه جلوتر آمده‌ایم، از «ادعا» به «هدف» تبدیل شده و هر سال بر آن تاکید شده است. حالا با وجود این‌که برگزارکنندگان نمایشگاه مجازی کتاب تهران اصرار دارند این رویداد مجازی با نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران مقایسه نشود و این‌طور نباشد که تصور کنیم این، جایگزین آن شده است، نمی‌توان از چنین مقایسه‌ای به طور کامل چشم پوشید. باید با صراحت گفت که شیوع ویروس کرونا باعث شد، آرمانشهرِ «نمایشگاه»، بی‌ادعا و بدون حرف و حدیث، به «فروشگاه» تبدیل شود؛ همان عنوانی که همیشه با اکراه به زبان می‌آمد.

یکی از مظاهرِ وجه نمایشگاهیِ نمایشگاه کتاب تهران و یکی از دلایلی که می‌شد با استناد به آن گفت که این رویداد بیشتر به نمایشگاه شبیه است تا به یک فروشگاه بزرگ، برپایی برنامه‌ها و نشست‌های تخصصی و عمومی مرتبط با کتاب در محل برگزاری نمایشگاه بود. خب، حالا در شرایط برگزاری مجازی نمایشگاه کتاب، این برنامه‌‌ها رونق چندانی ندارند و از تعدادشان نیز کاسته شده؛ آن‌طور که یکی از مسوولان برگزاری این نمایشگاه به جام جم گفته، در کل شصت نشست آفلاین و آنلاین برگزار خواهد شد.

یکی از معایب نمایشگاه مجازی کتاب تهران، موعد غیرمنعطف تحویل آثار از ناشران بوده است. مسؤولان برگزاری نمایشگاه، تاریخی را برای تحویل فهرست‌ها تعیین کردند و از این رو ناشران، کتاب‌هایی را که پس از آن تاریخ منتشر کرده‌اند نمی‌توانند در این فروشگاه اینترنتی بزرگ بفروشند. لابد خاطرتان هست که یکی از ویژگی‌های برگزاری نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران این بود که ناشران در طول روزهای برگزاری کتاب‌های جدیدی را با خود به غرفه‌هایشان می‌آوردند و همین به داغ‌ترشدن تنور نمایشگاه می‌افزود. حالا کتاب‌هایی که تازه منتشر شده‌اند در نمایشگاه مجازی کتاب حضور ندارند.

ناشران خارجی، یعنی همان ناشرانی که در سال‌های برگزاری نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران از آنها به عنوان ناشران گروه بین‌الملل یاد می‌شد، در سایتی به‌جز سایت اصلی که آثار ناشران داخلی را می‌فروشد، جمع می‌شوند و آنجا باید آثارشان را بفروشند. در این صورت به نظر می‌رسد ناشران خارجی با این در گوشه‌ماندن، کمتر از پیش هم دیده می‌شوند. در سال‌های برگزاری نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران در مصلا نیز ناشران خارجی در طبقه فوقانی شبستان قرار داده می‌شدند و آنجا هم چندان به چشم نمی‌آمدند.