«من اگر بدانم هر روز یک ساعت باید حرف بزنم و نتیجه‌اش این باشد که مردم کتاب‌خوان بشوند، حاضرم روزی یک ساعت و نیم حرف بزنم! اگر این‌طوری بشود قضیه را حل کرد، حرفی نیست بله، ما باید عرضمان را به مردم بکنیم و بنده هم عرض می‌کنم، منتهی چیزهایی است که با گفتن تنها تمام نمی‌شود.» در سال ۱۳۷۲، تعدادی از مسئولان انتخاب کتاب سال به حضور رهبر انقلاب آمده بودند که با چنین جملاتی روبه‌رو شدند.
در آن سال‌ها شاید در بین افکار عمومی کمتر کسی بود که به‌اندازه امروز به علاقه و پیگیری حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در حوزه کتاب واقف باشد. بین اهالی فرهنگ و شعر و ادب، امّا این مسئله موضوع پنهانی نبود. ایشان از همان سال‌های پیش از انقلاب و مبارزه با دستگاه طاغوت به‌عنوان روحانی و طلبه روشن‌فکر شناخته می‌شدند که پیگیر مباحث فکری و ادبی بوده و حتی به‌طور شخصی هم با تعدادی از شعرا و ادبا و انجمن‌های ادبی حشرونشر داشتند.
بعد از پیروزی انقلاب اسلامی هم هرچند بر دامنه و تنوع مشغله‌ها و مسئولیت‌های آیت‌الله خامنه‌ای افزوده شد و ایشان را بیشتر شخصیتی سیاسی و دینی در نزد افکار عمومی مطرح کرد، امّا در همه این سال‌ها، -چه دوران ریاست‌جمهوری و چه دوران رهبری- توجه به کتاب و کتابخوانی و توجه‌دادن افکار عمومی به این موضوع، از ویژگی‌های شخصیتی ایشان بوده و هست. بسیاری از اقدامات ایشان از نوشتن تقریظ بر کتاب‌های گوناگون‌گرفته تا دیدارهای حضوری با شاعران و نویسندگان در همین راستا قابل تحلیل و ارزیابی است.
نمایشگاه بین المللی کتاب؛مهمترین رویداد سالانه فرهنگ
هرچند حالا و بعد از سال‌ها، عده زیادی بازدید سالانه حضرت آیت‌الله خامنه‌ای از نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران را یکی از آیین‌های لاینفک و از مهمترین رویداد سالانه فرهنگی کشور می‌دانند؛ امّا شاید عده‌ای ندانند این رویداد بزرگ فرهنگی که نخستین دوره آن در سال‌های اوج جنگ تحمیلی کلید خورد، با تشویق و همراهی ایشان راه‌‌اندازی شد. از آن سال تا امروز که قریب به بیش از ۳۰ سال از این رویداد مهم فرهنگی می‌گذرد، عموماً، ایشان در نمایشگاه حضور پیداکرده و شخصاً به بازدید از قسمت‌های مختلف آن پرداخته و با ناشران و فعالان و شرکت‌کنندگان به گفت‌وگو پرداخته‌اند.
یکی از مهمترین دلایل این دیدار سالانه از نمایشگاه، توجه‌دادن رسانه‌ها و افکار عمومی به موضوع کتاب است. ایشان بارها به این موضوع اشاره‌کرده و آن را یکی از وظایف خود تعریف می‌کنند: «حضور بنده [در نمایشگاه کتاب تهران] هم که هر سال به این نمایشگاه می‌آیم و شرکت می‌کنم، به دو منظور است: یک منظور، اشباع و پاسخ‌گویی به خواست قلبی خودم است ... مقصود دوم که شاید در مواقعی بر مقصود اوّل برتری پیدا کند، این است که می‌خواهم این کار و این سنّت، یعنی سنّت کتابخوانی و کتاب‌خواهی و در جست‌وجوی کتاب حرکت‌کردن، مقداری قدردانی شود و آقایانی که زحمت می‌کشند و این نمایشگاه را می‌گذارند و کارِ به این خوبی را هر سال انجام می‌دهند، وزیر و مسئولین محترم وزارت ارشاد و مسئولین نمایشگاه با این کار، مورد تقدیر ما قرار گرفته باشند.» ۱۳۷۲/۲/۲۱
«من علاوه بر اینکه خودم به کتاب و کتابخانه شایق هستم و این یکی از انگیزه‌هایی بود که من را به اینجا آورد، علت عمده‌ای که به این نمایشگاه آمدم، این بود که از اینجا به همه مردم پیام بدهم که کتابخوانی را جدی بگیرند و کتاب بخوانند.» ۱۳۶۹/۲/۱۹
حواس همه به کتاب باشد
به‌جز آیین سالانه حضور در نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، دیدارهای متعدد اقشار مختلف مردم و مسئولان با رهبر انقلاب هم با تذکر به کتابخوانی همراه شده است؛ حتی در بعضی از دیدارها، متناسب با موضوع صحبت، نام بعضی کتاب‌ها و نویسندگان هم به میان کشیده می‌شود. فرقی هم ندارد که مخاطب ایشان مسئولان بلندپایه نظام باشند یا نوجوانان؛ خواندن این عبارات در مراسم جشن تکلیف دانش‌آموزانی که تازه در ابتدای مسیر تکلیف الهی قرار گرفته‌اند، خالی از لطف نیست: «سلامت فکری را هم با کتابخوانی تأمین کنید؛ از کتاب‌های خوب، راه‌گشا، راهنما -که از سوی متفکران و نویسندگان خوب ما تهیه‌شده و در اختیار ما گذاشته‌شده- استفاده کنید و بخوانید. این موجب می‌شود که نسل نوجوان ما، هم سلامت جسمی داشته باشد، هم سلامت معنوی و روحی داشته باشد و هم سلامت فکری و عقلانی داشته باشد؛ آن‌وقت این، آینده کشور را تأمین می‌کند.» ۱۳۹۵/۹/۲۳
همه در خدمت کتاب، حتی تریبون نماز جمعه
ایشان در دیدار با ائمه جمعه هم صراحتاً از آن‌ها درخواست می‌کنند که رویداد هفتگی نماز جمعه را محلی برای معرفی و تبلیغ کتب مناسب قرار دهند: «این خیلی مهم است که ما مردم را، جوان‌ها را وادار کنیم به کتابخوانی. کتاب‌خواندن خیلی مهم است. کتاب خوب را هم معرفی کنید؛ حتی خوب است که محل‌های نماز جمعه، مرکز نمایش کتاب‌های خوب و کتاب‌های روز و کتاب‌های مطلوب باشد که بیایند ببینند این کتاب‌ها هست، اگر می‌خواهند از همان‌جا یا از جای دیگر تهیه کنند.» ۱۳۹۴/۱۰/۱۴ جالب آن است که خود ایشان در سال‌های ابتدای انقلاب از اوّلین عاملان به این توصیه بودند و در تریبون نماز جمعه تهران کتاب «الحیاة» مرحوم حکیمی را از تریبون نماز معرفی می‌کنند.
باغبان ادبیات انقلاب
ایشان با علم به این موضوع که جایگاه رهبری نظام جمهوری اسلامی و راهبری سیاسی، فکری و فرهنگی انقلاب در سطحی است که به‌طور طبیعی در کانون توجه علاقه‌مندان و رسانه‌ها قرار دارد، از این فرصت استفاده‌کرده و بخشی از آن را در مسیر ترویج کتابخوانی و معرفی کتاب‌های خوب و مناسب قرار داده‌اند. اهتمام ایشان به انتشار یادداشت، دست‌نوشته و تقریظ‌هایی که در پایان مطالعه در همان کتاب می‌نویسند، از این زاویه قابل تحلیل است. از سوی دیگر، نباید از این مهم هم غافل شد که یکی از دلایل قوت‌گرفتن گونه‌ای ادبی به نام «ادبیات دفاع مقدس» و تبدیل‌شدن آن به درختی پهناور در ادبیات بعد از انقلاب، حمایت‌های ایشان بوده است.
در سال‌های اوّاخر دهه ۶۰ و اوّایل دهه ۷۰ و زمانی که هنوز ادبیاتی به نام «ادبیات پایداری» یا «ادبیات دفاع مقدس» به گوش‌ها آشنا نبود، ایشان با تقویت همه‌جانبه شخصی و نهادی موجبات پرورش آن نهال نورس را فراهم آوردند تا امروز به‌گونه پرقدرت ادبی تبدیل شود که حتی با معیارهای اقتصادی و بازرگانی هم در بازار کتاب حرف برای گفتن دارد. مرور بعضی عباراتی که در دیدار سال ۱۳۷۰ خطاب به تعدادی از مسئولان دفتر هنر و ادبیات مقاومت ایرادشده، خالی از لطف نیست: «تقریباً همه این کتاب‌هایی که شما از دفتر هنر و ادبیات مقاومت منتشر کرده‌اید، خوانده‌ام و بعضی از آن‌ها را بسیار فوق‌العاده یافته‌ام ... نفس این فکر، فکر مهمی است. آنچه هم که آنجا نوشته‌شده و عرضه‌گردیده، بسیار چیز برجسته‌ای است. من وقتی این‌ها را می‌خواندم، به این فکر می‌افتادم که اگر ما برای صدور مفاهیم انقلاب، همین جزوه‌ها و کتاب‌ها را منتشر بکنیم، کار کمی نکرده‌ایم؛ کار زیادی انجام گرفته است ... این‌ها بسیار باارزش است.» ۱۳۷۰/۴/۲۵
در پایان مرور بخشی از پیام رهبر انقلاب برای نخستین هفته کتاب جمهوری اسلامی ایران در سال ۱۳۷۲ میتواند تلنگر مناسبی در این مقال باشد: «برای یک ملت، خسارتی بزرگ است که افراد آن، با کتاب سروکاری نداشته باشند و برای یک فرد، توفیق عظیمی است که با کتاب، مأنوس و همواره در حال بهره‌گیری از آن یعنی آموختن چیزهای تازه باشد. با این دیدگاه، به‌روشنی می‌توان ارزش و مفهوم رمزی عمیق این حقیقت تاریخی را دریافت که اوّلین خطاب خداوند متعال به پیامبر گرامی اسلام این است که بخوان! و در اولین سوره‌ای که بر آن فرستاده عظیم‌الشأن خداوند فرودآمده، نام قلم به تجلیل یاد شده است.»
