وقتی شیطان دعوت به نماز خواندن کرد/ روایت مولوی از مناظره شیطان و معاویه

وی سپس ابیات این حکایت را از دفتر دوم مثنوی خواند و در تفسیر آن گفت: حکایت کرده‌اند که معاویه در گوشه‌ای از کاخ خود خوابیده بود. درهای ورودی کاخ از اندرون بسته بود تا کسی مزاحم خواب او نشود. او در خوابی ژرف فرو رفته بود که ناگهان، شبحی او را از خواب بیدار می‌کند. معاویه سراسیمه بیدار می‌شود ولی کسی را نمی‌بیند. پیش خود می‌گوید: همهٔ درهای کاخ که بسته است، پس این شخصِ موهوم از کجا به اندرون درآمده است؟ برمی‌خیزد و به جست‌وجو می‌پردازد و بالاخره با شبحی برخورد می‌کند و به او می‌گوید: تو کیستی؟ پاسخ می‌دهد: ابلیس هستم. دقت کنید که داستان با کمی فضاسازی شروع می‌شود و حالت معاویه را بیان می‌کند. در ادامه نیز مناظره این دو شخصیت را شاهد هستیم که در نوع خود جالب است. همان‌طور که می‌دانید شیطان موجودی بود که در برابر خداوند قد علم کرد و منیت به خرج داد. او گفت من بهتر هستم چرا که از آتش خلق شدم و به همین دلیل از فرمان خداوند که تعظیم در برابر انسان بود، سرپیچی کرد و همین کار باعث شد خداوند او را طرد کند. بنابراین این شخصیت از جمله شخصیت‌های منفور است و قرارگیری او در برابر معاویه نکته قابل توجهی است. 

کارشناس برنامه سپس بخش دوم از ابیات این حکایت را خواند و ادامه داد: شیطان در اینجا به حدیثی از پیامبر اشاره می‌کند و به معاویه می‌گوید برود نمازش را بخواند. در حقیقت شیطان او را دعوت به خیر می‌کند. معاویه شک می‌کند و می‌گوید: می‌دانم که تو حیله‌ای در کار داری. و اِلّا تو خواهان عبادت و طاعت بندگانِ خدا نیستی. این کار تو مانند این است که یک دزد بیاید و بگوید که من از خانه‌ات پاسبانی می‌کنم. من چگونه باید این سخن تو را باور کنم چرا که تو نیز مانند آن دزد، فریب‌کار هستی. در مورد ماهیت وجودی شیطان، سخنان زیادی وجود دارد و در مورد اینکه آیا شیطان فرشته بوده است یا خیر، روایات متعددی وجود دارد. عده‌ای معتقدند که او فرشته نبوده است چرا که فرشته‌ها معصوم هستند و خطایی نمی‌کنند. عده‌ای هم معتقدند که او بعد از این که از فرمان خدا سرپیچی کرد، از اجنه شد. 

وی ادامه داد: ابلیس در پاسخ به سخنان معاویه می‌گوید که ما اول فرشته بودیم و راهِ طاعت را به جان و دل می‌پیمودیم. پیشه و حرفه نخستین کی از خاطر فراموش و محو می‌شود، همین طور که مهر و محبت نخستین کی از دل بیرون می‌رود؟ برای مثال، اگر سفر کنی و روم و خُتن را ببینی، آیا عشق و علاقه وطنِ خودت از دلِ تو بیرون می‌رود؟ ما نیز از این باده نوشیده و مست شده‌ایم و عاشق درگاهِ حق شده‌ایم. ابلیس دوباره می‌گوید که نافِ ما را بر دوستی و مهرِ خدا بریده‌اند و عشق خدا را در پهنهٔ جانِ ما کاشته‌اند. مگر نه این است که دستِ فضلِ خداوند، وجودِ ما را کاشته و پدید آورده است؟ مگر نه این است که خداوند ما را از عدم، به عرصهٔ وجود در آورده است؟ چه نیکی‌ها و الطافِ فراوان که از حضرتِ حق دیده‌ایم و در گلشنِ خشنودی و رضای او سیر کرده‌ایم. حق‌تعالی دستِ رحمت روی سرِ ما می‌کشید و چشمه‌های مهربانی و لطف را در هستی ما روان می‌ساخت. در آن زمان‌ها که من کودکی شیرخواره بودم، چه کسی گهواره‌ام را به حرکت در می‌آورد؟ قطعاً خداوند این کار را انجام می‌داده است. از چه کسی شیر خوردم به جز شیر حق؟ چه کسی مرا پرورش داد جز تدبیر حق؟ خوی و خصلتی که همراهِ شیر، در سرشت و طبعِ آدمی درآید، چه کسی می‌تواند آن خوی و خصلت را از آدمیان بگیرد؟ 

این جلسه با پرسش و پاسخ حاضران به پایان رسید.