حضرت امام علی‌النقی علیه‌السلام بر حسب ماموریتی که در سلسله امامت بر عهده داشتند؛ اولین گام تشکیل جامعه منتظر را برداشتند. جامعه منتظر از نگاه امام هادی(ع) البته یک جامعه ایستا و متوقف نبود، بلکه حالا زمان آن بود که تشیع از محصول حرکتی که از زمان حضرت سجاد(ع) آغاز شد، بهره ببرد.
پس از واقعه عاشورا تمام وقت ائمه اطهار مصروف به تربیت نیروی انسانی شد. فقها نسل اندر نسل در قامت صحبت و شاگردی ائمه، مشق اجتهاد می‌کردند و حالا در عصری که امامان در تبعید و تنگنا بودند باید می‌توانستند با شبکه‌سازی اجتماعی جوامع نو تأسیس مدنی شیعه مانند قم و ری و مناطقی در عراق عرب و اولین حکومت شیعه‌ای که در گیلان توسط سید جلال‌الدین اشرف (عموی امام) تشکیل شده بود را اداره کنند.
امام هادی(ع) با سازماندهی تشکیلاتی تشیع، شاگردان خود را به توانمندی و خودباوری اداره اجتماع هدایت کردند. دوران نسبتاً طولانی امامت آن بزرگوار زمان مناسبی برای تمرین غیبت و انتظار برای شیعیان بود. برخی روایت‌ها حاکی از سخن گفتن امام با یاران و مراجعان خود از پشت پرده حکایت دارد. جامعه باید یاد می‌گرفت که با هدایت امامی در پس پرده نیز باید به راه راست برود.
امام نقی(ع) تبعید و محدودیت خود توسط خلیفگان عباسی و قوم تازه‌مسلمان بی‌خبر از همه جای اطراف آن را به فرصتی برای آماده‌سازی جامعه برای غیبت طولانی نوه بزرگوار خود تبدیل کردند. وکیلان امام در این سه دهه آماده مدیریت جامعه و بلکه رهبری و امامت اجتماع پیرامون خود گردیدند و با این تدبیر اتفاقات دوره ۶ ساله پس از امام هادی(ع) که شامل زندگانی دشوار امام یازدهم در سامرا و سپس غیبت مهدی موعود(عج) بود، جامعه شیعه را مانند وقایع قرون یک و دو دچار تشتت و تفرقه نکرد.
یکی از فرازهای بسیار قابل توجه زندگی امام هادی (ع) مبارزه بی‌امان ایشان با منحرفان، غالیان، صوفیان و دراویش بود. مبارزه‌ای که اگر جدی گرفته می‌شد، تمدن اسلامی پس از چند قرن به خاطر اوج گرفتن اندیشه‌های آنان ضربه نمی‌خورد و نهایتاً از بین نمی‌رفت.
از دیگر چالش‌های امام، جریان اهل حدیث و اشاعره بود که توسط المتوکل نمایندگی می‌شد. اینها همان ریشه سلفی گری امروز محسوب می‌شوند و تا سر حد شهادت امام را بارها مورد خطر قرار داد. تقابل فکری امام و فرزندشان با اندیشه انحرافی اهل حدیث و گفت‌وگوی انتقادی این دو امام با اولین نسل فلاسفه اسلامی که تحت تأثیر فلسفه یونان بودند -مثل ابویوسف یعقوب کندی- از دیگر فرازهای حیات علمی و اعتقادی این دو چراغ پرنور هدایت است.
دیگر یادگاری حضرت یعنی زیارت جامعه کبیره به عنوان دانشنامه امامت شیعه یکی از بزرگترین منابع ما برای فهم غیرالتقاطی و بدون افراط و تفریط از مقوله ولایت و رهبری است. این همان چیزی است که اجازه نداد روشنفکری جدید مسئله امامت را به میل خودش تحریف کند.
