یادداشت
تصویرسازی اربعین و رهایی از تله آینده‌های پیش‌فرض
مصطفی زمانیان
به گزارش پایگاه خبری تحلیلی فرهنگ و هنر به نقل از خبرگزاری فارس، مراسم راهپیمایی اربعین، در سال‌های اخیر، به یکی از بزرگ‌ترین رخداد‌های اجتماعی و دینی جهان تبدیل شده است. با این حال، در عین غنای معنوی و قدرت همبستگی اجتماعی این حرکت، نوع تصویرسازی و روایت‌پردازی از اربعین همچنان دچار کاستی‌های مهمی از جمله غلبه عاطفه و احساس بر عمق‌بخشی معرفتی و کارگشایی روزآمد و نیز گرفتاری در کلیشه‌های تکراری و بعضاً سطحی است. در مقابل و در شرایطی که منطقه غرب آسیا با تهدید‌های امنیتی از سوی رژیم غاصب و جنگ‌گستر اسرائیل و نیز بحران‌های متعدد انسانی نظیر محاصره و کشتار مردم بی‌گناه غزه، زیست‌محیطی از جمله کم‌آبی شدید، و قطبیدگی‌های مذهبی، اجتماعی و سیاسی در بین جوامع کشور‌های منطقه مواجه است، اربعین می‌تواند نقش مهمی در بازتعریف روایت انسان‌گرایانه، مسئولانه از تشیع و نهضت جهانی اصلاح‌گر حضرت سیدالشهداء ایفا کند. اما این امر مستلزم آن است که به جای پرداختی صرفا مناسکی از اربعین و با گذر از آینده‌های پیش‌فرض و گذشته‌گرای این رویداد پرظرفیت، به بازطراحی نوآورانه تصویر اربعین، با نگاهی جهانی، خلاقانه در نسبت با نظام مسائل آینده اهتمام کرد. تصویری که بتواند امکان‌های قدرت‌بخش نهفته در این حرکت اصیل و عمیق را شناسایی کرده و اربعین را از یک رویداد صرفاً مذهبی و منطبق با الگوی سنتی، به یک تجربه بین‌المللیِ قابل درک، هم‌ذات‌پندارانه، الهام‌بخش و حرکت‌آفرین برای مخاطبان جهانی‌اش تبدیل کند؛ مخاطبانی که شاید با مبانی اعتقادی شیعه آشنا نباشند، اما با پیام‌های انسانی این مسیر می‌توانند ارتباط برقرار کنند.
از این منظر، هشت محور پیشنهادی زیر برای تحول در روایت و تصویر اربعین ارائه می‌شود.
۱. از روایتی صرفاً سوگ‌وارانه و حزن‌انگیز به روایتی مسئولیت‌ساز، شور انگیز و فعالانه در قبال آینده: تغییر روایت اربعین از تمرکز صرف بر ماتم، به بازنمایی نقش شیعه به عنوان نیروی فعال برای حمایت از مظلومان، دعوت به عدالت جهانی، و مبارزه با استکبار و بی‌عدالتی. این نگاه، چهره‌ای پرتحرک، کنشگر و معنادار از تشیع در سطح بین‌المللی ارائه خواهد داد. مغناطیس زیارت از زائر اربعینی فردی مسئول و باورمند به رسالت آینده می‌سازد که در مواجهه با چالش‌ها و مشکلات جامعه، نه تنها سکوت نمی‌کند بلکه فعالانه و شورانگیز سهم خود را در قبال آینده برمی‌گزیند تا نشان دهد که امتدادبخش کاروان آزادی بخش سال ۶۱ هجری است. زائر اربعین پیوند خود با سالار شهیدان را صرفا در اندوه یا لَیتَنا کنّا مَعَک در گذشته نمی‌داند، بلکه با اذعان به نُصْرَتِی لَکُمْ مُعَدَّةٌ، با رویکردی آینده‌گرا عهد خود با امام را یادآور می‌کند تا امتداد بخش نهضت حیات بخش عاشورا در جهان باشد.
۲. از تمرکز بر خدمات‌رسانی صِرف به میدان‌سازی برای تأمل معرفتی و روایت‌سازی جهانی: مواکب با عبور از تمرکز صرف بر خدمت‌رسانی لجستیکی و مراکز صرفا خدماتی، جریان اربعین را به بستری فعال برای گفت‌وگوی معرفتی و تولید روایت‌های جهانی مردم‌پایه تبدیل شود. این تحول با دو محور عملیاتی پیگیری می‌شود. از این رهگذار ایده اکسپو اربعینی و طراحی یک پلتفرم نمایشگاهی و بین‌المللی برای عرضه توانمندی‌های اجتماعی، اقتصادی، فناورانه و روایت محصولات فرهنگی و نوآوری‌های اجتماعی اربعین در مقیاس جهانی، در مسیر اربعین و بعدا با قابلیت برگزاری در شهر‌های مختلف جهان به صورت دوره‌ای قابل توجه است. همچنین تشکیل هسته‌های قدرتمند مردمی از طریق ایجاد شبکه‌های چابک و متصل از فعالان فرهنگی، رسانه‌ای، اقتصادی و اجتماعی در نقاط مختلف جهان که روایت‌گری و ترویج ارزش‌های اربعین را در طول سال پیش ببرند از جمله همین ایده‌هاست. این گذار، اربعین را از یک رخداد مقطعی به یک جریان جهانی و مستمر در دیپلماسی مردمی ارتقا می‌دهد.
۳. از تصویری مصرف‌گرا و بعضاً اسراف‌کارانه به چهره‌ای دغدغه‌مند نسبت به فقر و بحران‌های انسانی منطقه: با در نظر گرفتن شرایط انسانی در غزه و سایر نقاط جهان اسلام، بازنگری در شیوه‌های اطعام و نمایش ظاهری موکب‌ها ضرورت دارد. تصویری که امروز از اربعین به دنیا مخابره می‌شود باید به جای تصویری صرفاً باشکوه و پر زرق و برق از اطعمه و اشربه، نمایانگر روح هم‌دردی، کرامت انسانی و عدالت‌خواهی شیعی باشد.
۴. از نماد‌هایی صرفاً آیینی و سنتی به نشانه‌هایی تمدنی و جهانی برای انتقال پیام مشترک به جهان: المان‌هایی، چون چای عراقی، کتل‌ها و سیاه‌پوشی گسترده، در عین ارزش آیینی‌شان، نیازمند بازآفرینی خلاق برای مخاطبان جهانی‌اند. می‌توان با طراحی بصری نوآورانه، عناصر سنتی را در قالب‌های مدرن‌سازی‌شده، با پیام‌های جهانی مانند صلح و عدالت‌طلبی بازنمایی کرد.
۵. از بازنمایی محدود یک هویت مذهبی خاص به صحنه‌ای دعوت‌گرایانه و فراگیر برای گفت‌و‌گو و مشارکت بین‌ادیانی: اربعین می‌تواند به چارچوبی فراتر از تعلق به یک هویت مذهبی خاص و عرصه‌ای جهانی برای تقویت گفت‌وگوی ادیان، هم‌افزایی فرهنگی و نمایش وحدت انسانی بدل گردد. طراحی بخش‌هایی از مسیر با تمرکز بر پیام‌های مشترک الهی و اخلاقی، راه‌اندازی موکب‌هایی با محوریت هم‌سخنی ادیان ابراهیمی، و دعوت فعال از اهل‌سنت و مسیحیان و دیگر جوامع معنویت‌گرا، می‌تواند اربعین را به الگویی از هم‌زیستی معنوی و انسجام جهانی ارتقا دهد.
۶. از اطلاع‌رسانی خبری تا روایت‌گری معنامحور، هوشمند و به لحظه برای جامعه جهانی: مدل سنتی اطلاع‌رسانی اربعین، عمدتاً مبتنی بر بازتاب‌های خبری کلیشه‌ای، محدود و تأخیری بوده که توانایی خلق روایت‌های تأثیرگذار برای افکار عمومی جهانی را ندارد. در عصر حکمرانی روایت و جریان‌سازی رسانه‌ای، باید از صرف انتقال خبر عبور کرد و به سمت روایت‌گری هم‌زمان، چندلایه و هوشمند پیش رفت. این روایت‌گری باید متناسب با لحن، ذائقه و پرسش‌های مخاطبان جهانی طراحی شود و پوشش زنده با زبان‌های گوناگون، بهره‌گیری از ابزار‌هایی مانند واقعیت افزوده (AR)، پلتفرم‌های تعاملی، روایت‌های بومی‌سازی‌شده، و تولید محتوای احساسی/تحلیلی در لحظه را در برگیرد.
۷. از چهره یک آئین صرفاً مذهبی گذشته‌گرا به تصویری توسعه‌گرا از یک ملت‌ـ‌حرکت خالق آینده: اربعین، اگرچه ریشه در باور‌های عمیق مذهبی دارد، اما در جهان امروز می‌تواند فراتر از یک آیین دینی و به‌مثابه‌ی نماد یک حرکت اخلاقی، زیست‌محیطی و توسعه‌گرا که بازتابی از مسئولیت‌پذیری تمدنی تشیع در قبال آینده زمین و جامعه بشری به تصویر کشیده شود. با توجه به بحران جهانی آب، تغییرات اقلیمی، و گسترش مخاطرات زیست‌محیطی، لازم است جلوه‌های این حرکت مردمی نیز بازتعریف شود تا در ذهن مخاطب جهانی، با رفتار‌هایی آگاهانه، پایدار و الگوآفرین پیوند بخورد. ترویج استفاده بهینه از منابع طبیعی به‌ویژه آب، مقابله با اسراف غذایی در موکب‌ها، طراحی موکب‌های سبز با مصرف انرژی پایدار، بازیافت پسماندها، کاهش ردپای کربنی مسیر پیاده‌روی و حتی آموزش‌های زیست‌محیطی در حاشیه این رویداد، می‌تواند چهره‌ای جدید و هوشمند از این مناسک به جهانیان عرضه کند.
۸. از تقویم‌گرایی و اجرای سالانه یک حرکت جمعی به یک نهاد اجتماعی زنده و مستمر در تمام سال: اربعین اگرچه در یک بازۀ زمانی مشخص از سال رخ می‌دهد، اما ظرفیت آن به‌هیچ‌وجه محدود به تقویم نیست. تحول اساسی در فهم و بهره‌برداری از این پدیده، آن است که اربعین را نه به‌مثابه یک مناسک محدود، بلکه به‌عنوان یک پلتفرم زنده و در حال توسعه از تعاملات اجتماعی، فرهنگی و رسانه‌ای بین ملت‌ها در نظر گرفته شود. گذار از «رویداد» به «روند»، از «زمان خاص» به «زیست‌جهان مستمر»، و از «حرکت محلی» به «پلتفرم جهانی»، آینده نوینی را برای اربعین ترسیم می‌کند که در آن اربعین نه‌فقط تکرار سنواتی یک آیین مذهبی، بلکه موتور محرک یک تمدن نوظهور مردمی خواهد بود که در آن مؤلفه‌های همبستگی، مسئولیت‌پذیری و عدالت‌خواهی در تمام سال جاری باشد. در این مسیر، می‌توان از درون جامعه اربعینی شامل میلیون‌ها داوطلب، کنشگر، هنرمند، خیر و رسانه‌گر مردمی، نهادی شبکه‌ای از کنشگران میان‌مرزی و فراملی پدید آورد که می‌تواند در همکاری‌های فرهنگی و آموزشی بین شهر‌های ایران و عراق گرفته تا پروژه‌های نوآورانه اقتصادی و اجتماعی موثر قرار گیرد.