یادداشت
شهر توسعه‌یافته، فرصت‌های برابر فرهنگی- محسن الطافی
محسن الطافی
مقدمه
شهر تهران به عنوان کلان‌شهر اصلی ایران، از تنوع فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی گسترده‌ای برخوردار است. با این حال، توزیع تقریبا نابرابر امکانات و زیرساخت‌های شهری سبب شده است که برخی مناطق، به‌ویژه جنوب تهران، از نظر دسترسی به خدمات فرهنگی و هنری در وضعیت نامطلوب‌تری قرار گیرند. بر اساس گزارش‌های رسمی شهرداری تهران، سرانه فرهنگی (به‌ویژه در حوزه کتابخانه‌ها، خانه‌های فرهنگ، سینما و مراکز هنری) در مناطق جنوبی کمتر از نصف مناطق شمالی است. این نابرابری، علاوه بر ایجاد شکاف اجتماعی، منجر به تقویت چرخه فقر فرهنگی نیز می‌شود.
بیان مسئله
سطح درآمد پایین‌تر و تحصیلات کمتر، خانواده‌های پرجمعیت‌تر و دسترسی محدودتر به امکانات و...، در محلات جنوبی تهران باعث شده بخش قابل توجهی از جمعیت این مناطق از مشارکت فعال در فعالیت‌های فرهنگی و هنری باز بمانند. این امر می‌تواند پیامد‌های منفی چون: کاهش سرمایه اجتماعی، افزایش آسیب‌های اجتماعی، کاهش امید به آینده و تضعیف هویت جمعی را به دنبال داشته باشد.
پژوهش‌های جامعه‌شناسی شهری (مانند مطالعات دکتر توسلی و دکتر محسن گودرزی درباره «نابرابری شهری و عدالت فرهنگی») نشان می‌دهد که کمبود امکانات فرهنگی در مناطق کم‌برخوردار، ارتباط مستقیم با رشد ناهنجاری‌های اجتماعی دارد.
مبانی نظری و پیشینه پژوهش
• عدالت فرهنگی: بر اساس نظریات جان رالز و پی‌یر بوردیو، فرهنگ یکی از ابعاد اساسی عدالت اجتماعی است. توزیع ناعادلانه منابع فرهنگی، بازتولید نابرابری‌های اجتماعی را به همراه دارد.
• نظریه سرمایه فرهنگی (بوردیو): سرمایه فرهنگی (مانند مهارت‌های هنری، دسترسی به آموزش و کتابخانه‌ها) عاملی تعیین‌کننده در ارتقای موقعیت اجتماعی افراد است. عدم دسترسی به این سرمایه‌ها در جنوب شهر موجب بازتولید محرومیت در نسل‌های بعدی می‌شود.
• پیشینه داخلی: پژوهش‌های انجام‌شده در دانشگاه تهران و مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران (۱۳۹۸) نشان داده‌اند که «میزان مشارکت فرهنگی در مناطق جنوبی تهران کمتر از ۴۰ درصد میزان مشارکت در مناطق شمالی است.»
یافته‌ها و تحلیل
۱. شکاف سرانه فرهنگی: بر اساس آمار (شهرداری تهران، ۱۴۰۰)، مناطق ۱ تا ۶ به طور میانگین حدود بیش از ۲ برابر کتابخانه، فرهنگسرا و سینما نسبت به مناطق ۱۵ تا ۲۰ دارند.
۲. رابطه اقتصاد و فرهنگ: درآمد پایین خانواده‌ها در جنوب شهر سبب شده سهم هزینه فرهنگی در سبد خانوار به زیر ۵٪ برسد، در حالی که این شاخص در شمال تهران بالای ۱۵٪ است (گزارش مرکز آمار ایران، ۱۴۰۱).
۳. پیامد‌های اجتماعی: پژوهش‌های میدانی (مانند مطالعه خانه اندیشه جوان، ۱۳۹۷) نشان می‌دهد نوجوانان جنوب تهران بیشتر وقت خود را در فضا‌های غیررسمی و خیابانی می‌گذرانند و کمتر به فضا‌های فرهنگی و هنری دسترسی دارند.
راهکار‌های پیشنهادی
• توسعه عدالت‌محور زیرساخت‌ها: تخصیص بودجه فرهنگی ویژه برای مناطق جنوبی، مشابه طرح‌های محرومیت‌زدایی در سایر استان‌ها.
• خانه‌های فرهنگ محلی کوچک‌مقیاس: راه‌اندازی مراکز فرهنگی با هزینه اندک در محلات پرجمعیت جنوب تهران.
• برگزاری جشنواره‌های و رویداد‌های فرهنگی هنری خیابانی: افزایش مشارکت فرهنگی با حداقل هزینه و بیشترین اثرگذاری اجتماعی.
• مدل مشارکت عمومی-خصوصی (PPP): جلب سرمایه بخش خصوصی برای ایجاد سالن‌های تئاتر و سینما در جنوب تهران با حمایت دولت و شهرداری. این امر در حال حاضر نیز در سازمان فرهنگی هنری شهرداری تهران در حال اجرا است، اما لزوم توجه بیشتر به این موضوع احساس می‌شود.
• تقویت آموزش هنری در مدارس: افزودن کارگاه‌های هنری و فرهنگی در مدارس دولتی مناطق جنوبی برای پرورش استعدادها. با هماهنگی‌های بین بخشی و بالا دستی می‌توان از فضا‌های اموزشی مدارس در ساعات تعطیلی مدارس جهت ارتقاء سطح فضا‌های فرهنگی هنری و اجرای برنامه‌های متنوع بهره برد.
نتیجه‌گیری
جنوب شهر تهران، با وجود تراکم بالای جمعیتی و ظرفیت‌های انسانی غنی، در زمینه دسترسی به امکانات فرهنگی و هنری در وضعیت نابرابر قرار دارد. این محرومیت نه تنها باعث بازتولید فقر فرهنگی و اجتماعی می‌شود، بلکه بر شاخص‌های امنیت اجتماعی و کیفیت زندگی نیز تأثیر منفی می‌گذارد. اجرای برنامه‌های فرهنگی هدفمند و افزایش سرانه فرهنگی در این مناطق، می‌تواند زمینه‌ساز کاهش آسیب‌های اجتماعی، افزایش سرمایه اجتماعی، کشف استعداد‌های پنهان و تحقق عدالت فرهنگی در سطح شهر تهران باشد.
در نهایت، شهر توسعه‌یافته شهری است که همه محلات آن از فرصت‌های برابر فرهنگی برخوردار باشند.