جستاری در تولید معنا از منظر نشانه‌نشناسی

احمدرضا دالوند

در نشانه‌شناسی «ارتباط» را «تولید معنا» می‌دانند.

از چنین منظری، معنا روندی فعال است و این تصور که «معنا» به طور ایستا و حاضر و آماده در پیام مستور است، امری خطاست. به همین سبب، نشانه‌شناسان از تعابیری همچون: آفریدن ((Create، تولید generate))، و مذاکره negotiate)) در این فرایند استفاده می‌کنند. دراین میان، «مذاکره» شاید مناسب‌ترین کلمه باشد. چون در مذاکره، پس و پیش رفتن و بده و بستان میان شخص و پیام نهفته است. و «معنا» نتیجه کنش متقابل و پویا بین سه عامل: ۱. نشانه، ۲. تعبیرکننده و ۳. موضوع است.

چارلز ساندرزپیرس * و فردینان سوسور* نشانه‌شناسان مشهور، هر دو کوشیدند راه‌های متفاوتی که نشانه‌ها در آن «معنا» را منتقل می‌کند، توضیح دهند. بنابر تحقیقات چارلز ساندرزپیرس:

الف) در شمایل (آیکن / icon)، نشانه قدری شبیه موضوع خود است (از لحاظ ظاهر یا صدا شبیه آن است).

ب) در نمایه (ایندکس index /)، وابستگی مستقیمی بین نشانه و موضوع آن وجود دارد، یعنی آن دو در عمل با هم رابطه دارند.

پ) در نماد (سمبل/ (symbol رابطه یا شباهتی بین نشانه و موضوع نیست، به تعبیری، نماد فقط به این دلیل ارتباط برقرار می‌کند که مردم توافق کرده‌اند که آن را باید چنان تفسیرکرد. عکس شمایل است، دود نشانه آتش است، و کلمه نیز نماد است.

فردینان سوسور چون زبان‌شناس بود، به کلمات علاقه داشت، زیرا کلمات نمادند. اما پیروانش تشخیص دادند که صورت فیزیکی نشانه (که سوسور «دال» می‌نامید) و مفهوم ذهنی‌ای که تداعی می‌کند (مدلول) می‌تواند به طرزی شمایل وار یا اختیاری به هم مربوط باشد.

ساندرز پیرس می‌نویسد: «شمایل» به موضوع خود شباهت دارد: عکس معلم من شمایل است، نقشه شهر نیز شمایل است.

اما حتی شمایل می‌تواند شفاهی هم باشد. برایر نمونه «آوا» کوششی است برای شمایل وارکردن زبان. یا، سمفونی بتهوون دربردارنده شمایل موسیقایی اصوات طبیعی است. امروزه حتی یک رایحه نیز نوعی شمایل احساسی محسوب می‌شود. می‌توانیم تصورکنیم که برخی عطر‌ها شمایل‌های مصنوعی بوی گیاهان بوده و نشانگر برانگیختگی احساسی هستند. و این‌‌ همان الگوی چارلز ساندرزپیرس است که درآن کوشیده شده تا ساختار انتزاعی رابطه بین عناصر به صورت مشخص ایجاد شود.

«نمایه / ایندکس» نیز توضیحش همین قدر ساده است. به عبارت روشن‌تر، «ایندکس / نمایه» نشانه‌ای است که رابطه وجودی مستقیمی با موضوع دارد:

دود نمایه آتش است؛ عطسه نمایه سرماخوردگی است. اگر با کسی قرار تلفنی بگذارید و بگویید ریش دارم و کت قهوه‌ای پوشیده‌ام، در این صورت ریش و کت قهوه‌ای نمایه شماست.

«نماد / سمبل» نشانه‌ای است که ارتباط آن با موضوع در چارچوب قرارداد، توافق، یا قاعده می‌گنجد.

کلمات معمولا نمادند. صلیب سرخ نماد است. اعداد نمادند. در علایم جاده‌ای مثلث قرمز یک نماد است. طبق مقررات جاده‌ها معنای آن «خطر» است.

* چارلز ساندرز پیرس/ Charles Sanders Peirce زبان‌شناس آمریکایی، ۱۸۳۹- ۱۹۱۴.

* فردینان دو سوسور/Ferdinand de Saussure زبان‌شناس سوییسی، اهل ژنو، ۱۸۵۷- ۱۹۱۳.

گزارش خطا

پسندها:

اشتراک گذاری

فیسبوک سروش واتس‌اپ لینکدین توییتر تلگرام

برچسب‌ها:

یادداشت احمدرضا دالوند

ارسال نظر