"چي‎چست" به مرگ در مي‌زند

به گزارش شهر، نام كهن اين درياچه «چي چست» بوده و حكيم ابوالقاسم فردوسي در شاهنامه از آن به خون چيست ياد مي كند، درياچه چي چست در اسطوره هاي ايراني نقشي بنيادي داشته است. چنانچه عرصه بسياري از رويدادهاي مهم زندگي كيخسرو كرانه اين درياچه بوده و دژ بهمن كه كيخسرو در نبردي سهمگين آنرا مي گشايد و از چنگ ايوان به در مي آورد در نزديكي همين درياچه بوده است.

درياچه اروميه در گذشته به عنوان يکي از مهم‌ترين زيست‌بوم‌هاي جهان مطرح بوده که از آن به عنوان«دومين درياچه شور جهان»، «بزرگترين زيستگاه طبيعي آرتميا»، «بيستمين درياچه بزرگ جهان»، «شورترين درياچه جهان که حيات در آن جريان دارد» و«بزرگترين درياچه داخلي ايران»ياد مي شد كه به دليل بروز خشكسالي، كاهش نزولات آسماني، عوامل انساني، استفاده بي رويه از آبهاي زيرزميني و عدم استفاده از روش هاي كشت مدرن كشاورزي در حوزه درياچه اروميه از سال 1376 شروع به خشك شدن كرده است و امروز اين تالاب در بحراني ترين شرايط زيست محيطي قرار گرفته است.

* موقعيت درياچه چي چست

درياچه اروميه در شمال غربي ايران و در منطقه آذربايجان واقع شده‌است. اين درياچه طبق آخرين تقسيمات کشوري، بين دو استان آذربايجان شرقي و آذربايجان غربي تقسيم شده‌است. آب اين درياچه بسيار شور بوده و عمدتاً از رودخانه‌هاي زرينه‌رود، سيمينه‌رود، گدار، باراندوز، شهرچاي، نازلو و زولا تغذيه مي‌شود.

درازاي آن 140 و پهناي آن ميان 15 تا 50 کيلومتر و مساحت آن بين 5هزار تا 6هزار کيلومترمربع  است. اين درياچه در يک فرونشست کم ژرفاي وسيع با ميانگين ژرفاي 6  متر قرار گرفته است.ولي ژرف‎ترين نقطه آن با 13 متر عمق در گوشه شمال باختري جاي دارد. سطح آن نسبت به سطح آب درياهاي آزاد، 1300 متر بالاتر قرار دارد. در اين درياچه بيش از 102 جزيره وجود دارد که شکل و اندازه آنها با ميزان بارش سالانه تناسب دارد.

در بين اين جزايرکوچک و بزرگ، شبه جزيره اسلامي بزرگ‎ترين آنها است که در سال‎هاي پر بارش به صورت جزيره درمي‎آيد. سطح حوضه آبريز درياچه حدود 50هزار کيلومترمربع است.زرينه‎رود، سيمينه‎رود، زولاي‎چاي و آجي‎چاي از رودهاي عمده وارده به درياچه هستند. از ميان رودهاي گفته شده،‌ آجي‎چاي از رسوب‎هاي نمکي نئوژن خاور تبريز عبور مي‎کند و در حمل مقدار قابل ملاحظه‎اي نمک به درياچه نقش دارد.( آشنايي با درياچه اروميه- 21 فروردين  1389 - همشهري آنلاين)

* ريز خرچنگ "چي‎چست" مي‌ميرد

درياچه اروميه زيستگاه نوعي آرتمياي بومي با نام artemia urumiana  ( نوعي ريز خرچنگ )است که منحصر به همين درياچه است. وجود آرتميا در درياچه اروميه بيش از 100سال پيش توسط يك انگليسي به نام گانتر اعلام شد و در سال 1976 دو متخصص امريكايي بنام ابوون و كلارك، آنرا آرتميا اروميانا ناميدند.

گرچه آرتميا نسبت به شوري مقاوم است ولي شوري دلخواه او حدود 120 تا 130 گرم در ليتر است. ولي وقتي شوري آب بيشتر باشد محتويات بدن ظريف خود را از دست داده و مي ميرد.اين اتفاق افتاده است؛ هزاران و بلکه ميليون‌ها نقطه کوچک سياه نشانه آرتميا‌هايي است که در اثر شوري زياد آب بدنشان جذب محيط شور خارج شده و جان باخته‌اند.آرتمياها با 11 جفت پا و سر بزرگ حبابي شکل، شبيه يک موجود فضايي به‌نظر ميرسند.در روزگاري که شرايط اروميه مساعد بود رنگ اين حيوان، صورتي خوشرنگي بود که همه جا حضور داشت به‌طوري که اگر دست در آب ميکرديد ميتوانستيد چندتايي از آنها را بگيريد. اما امروز من آرتمياي زنده نديدم. اينها  از پنجره هواپيما ديده نميشوند! ( آخرين نفس‌هاي اروميه- 21 فروردين 1389- همشهري آنلاين - دکتر اسماعيل کهرم)

درياچه اروميه با مساحت متوسط 5200 کيلومتر مربع بزرگترين زيستگاه طبيعي آرتميا در جهان بحساب مي‌آيد ولي تغييرات اقليمي چند سال اخير وضعيت اکولوژيکي اين اکوسيستم با ارزش را با بحران مواجه کرده است. بي شک هرگونه تغيير در ساختار اکولوژيکي اکوسيستم ها در وحله اول ذخاير اکولوژيکي آن اکوسيستم (اعم از گونه هاي گياهي و جانوري) را تحت تاثير قرار ميدهد بدين ترتيب آرتمياي درياچه اروميه نيز از آسيب هاي زيست محيطي اخير در امان نبوده است.( بحران در بزرگترين زيستگاه آرتميا- عليرضا عاصم)

به عقيده کارسناسان اين حوزه، آرتميا يک سخت پوست (ريز خرچنگ) درياچه اروميه است که زندگي اش به کم و بيش شوري درياچه اروميه بستگي دارد و اکنون به دليل افزايش ميزان شوري آب زيست آرتميا به خطر افتاده است. آرتميا هم به لحاظ اکولوژيکي و خوراک براي برخي پرندگان مهاجر و هم به لحاظ اقتصادي داراي ارزشهاي زيست محطيي است که با نابودي آن اين فرصتها نيز از درياچه اروميه گرفته مي شود.

از گونه‌هاي ديگر در‌معرض خطر اين منطقه، مي‌توان به پليکان پاخاکستري، باکلان کوچک، غازپيشاني‌سفيد کوچک، عروس غاز، اردک مرمري، اردک سرسفيد، اردک بلوطي، خروس کولي‌دشتي، ميش مرغ و دليجه کوچک اشاره کرد. همچنين در حدود يک هزار و 500‌گونه گياه آوندي در حوزه اروميه به ثبت رسيده است از اين يک هزار و 500‌گونه 353‌گونه ارزش اقتصادي و 290‌گونه اهميت اکولوژيک دارند.

* شوربختي دومين درياچه شور دنيا

درياچه اروميه و جزاير متعدد آن به لحاظ ويژگي‌هاي منحصر‌به‌فرد اکولوژيکي از سال‌1346 به‌عنوان منطقه حفاظت شده و از سال‌1349 به‌عنوان پارک ملي مورد حفاظت قرار گرفته است.

اين درياچه از سال‌1354 به‌عنوان ذخيره‌گاه بيوسفر در برنامه «انسان و کره مسکوني» سازمان يونسکو معرفي و در آن ثبت شده است. در سال‌1354 درياچه اروميه و تعدادي از درياچه‌هاي آب‌شيرين جنوبي آن به‌علت دارا بودن معيارهاي جهاني کنوانسيون حفاظت از تالاب‌ها (رامسر‌1971) در ليست تالاب‌هاي کنوانسيون قرار گرفته است و هم‌اکنون به‌دليل مشکلات زيست‌محيطي در ليست تالاب‌هاي در معرض تغييرات شديد اکولوژيکي قرار دارد .( ريسمان بوروکراسي، پيچيده بر حلقوم درياچه اروميه- 9 شهريور 1389-همشهري)

درياچه اروميه، مکاني که 40 سال از اعلام حفاظت آن مي‌گذرد و به گفته يونسکو يکي از مهم‌ترين تالاب‌هاي جهان است، در حال نابودي قرار دارد. گفته مي‌شود روزانه نيم سانتي‌متر از ارتفاع آب اين درياچه کاسته مي‌شود و در طول 13 سال گذشته بيش از 6 متر کاهش داشته است.‏ شوربختي دومين درياچه شور دنيا آنجاست که دستکاري انسان‌ها بر روند خشکيدن اين درياچه سرعت بخشيده است و انسان و اقليم دست به دست هم داده‌اند تا به‌زودي به جاي زيست بومي زيبا که ميزبان پرندگاني مانند فلامينگو و پليکان بوده است، با تلي از نمک مواجه شويم.

هرچند خشکسالي سال‌هاي قبل بر کاهش سطح آب درياچه اروميه تاثير داشته، اما به اعتقاد کارشناسان ايجاد سد بر سر راه ورودي آب‌ها و مصرف بي‌رويه آب در زراعت، اصلي‌ترين عوامل خشک شدن اين درياچه است.سدسازي لجام‌گيسخته به محيط زيست کشور آسيب رسانده و هشدارهاي متخصصان علوم آب و محيط زيست به روند فزاينده سدسازي افزايش يافته است، اما مقام‌هاي وزارت نيرو از اين که سومين سدساز بزرگ جهان هستند، خوشنودند.‏

ازسال آبي 75 ـ 74 تاکنون ارتفاع سطح آب درياچه اروميه سير نزولي پيدا کرده و در طول سال‌هاي اخير آب درياچه بالاتر از 6متر کاهش داشته است که نياز به يک عزم ملي و منطقه‌اي براي نجات اين اکوسيستم با ارزش و بحران زده است. بنا بر تحقيقات انجام شده از 12 سال پيش تاکنون نمودار تراز آب پارک ملي درياچه اروميه رو به پايين است و مطالعات مديريت زيست بوم حوضه آبريز درياچه اروميه که با همکاري بانک جهاني به اتمام رسيده است نشان مي‌دهد درياچه اروميه به عنوان دومين درياچه شور جهان تا کمتر از 20 سال آينده با بحران شديدي مواجه خواهد شد.

اکنون ديگر هشدارهاي کارشناسان و فعالان محيط زيست در مورد نابودي درياچه اروميه رنگ واقعيت گرفته است و گفته مي‌شود روزانه نيم سانتي‌متر از ارتفاع آب آن کاسته مي‌شود. به طوري که اکنون يک چهارم پهنه آبي اين درياچه به کوير نمک تبديل شده است. پيش‌تر از سوي مسئولان و نمايندگان مجلس هشدارهاي لازم با توسل به آمار و ارقام داده شده است اما هنوز اقدام جدي و کارساز لازم صورت نگرفته است.

ميزان نمک به 360 گرم رسيده و اين، حيات را بر «آرتميا» که ميزان تراکم آن نسبت به 10 سال گذشته 30 برابر کاهش يافته، سخت تنگ کرده که ارزش ذخايرش معادل 10 ميليارد دلار است.درياچه اروميه در صورت خشک شدن مانند بمب عمل خواهد کرد و فاجعه بزرگي را به وجود خواهد آورد. نابودي اين درياچه هشت ميليارد تن نمک و چندين شهر و استان را تهديد خواهد کرد.‏

کارشناسان معتقدند نابودي درياچه اروميه تنها نابودي دو ميليون پرنده بومي مهاجر آبزي و کنارآبزي و از بين رفتن تنها جاندار درياچه يعني آرتميا نيست، در صورت خشک شدن درياچه مواد مضر از قبيل توده‌هاي نمک، مواد سمي و فلزات سنگين در منطقه پراکنده و منطقه وسيعي کوير مي‌شود.اين اتفاق قطب کشاورزي کشور را نابود مي‌سازد و بزرگترين مهاجرت منطقه‌اي را به همراه مي‌آورد.‏(درياچه اروميه؛ زخم کهنه‌اي که سر گشوده است- 3 دي 1389-روزنامه اطلاعات)

خشکي درياچه اروميه همه چيز را به شدت متاثر کرده است: گردشگري، کشتيراني، توريسم، استفاده از آب درياچه براي شنا، لجن‌درماني و ... از نظر اقتصادي - اجتماعي و حتي کشاورزي منطقه نيز تحت تاثير قرار گرفته است.

* نجات شورترين درياچه جهان

براساس پيش‌بيني سازمان محيط‌زيست، اين درياچه 5 تا 6‌سال ديگر به‌کلي ناپديد خواهد شد و زندگي نزديک به 6‌ميليون انسان در خطر جدي قرار خواهد گرفت. اکنون نيز اين خطر بسيار ملموس است. به کارشناسان متقدند که سدسازي مهم‌ترين عامل وضعيت بحراني درياچه است. خشكسالي‌هاي مداوم،برداشت بي رويه آب براي كشاورزي،احداث چاه‌هاي غير مجاز و احداث ميان گذر اروميه از جمله دلايل خشك شدن و نابودي اين درياچه اعلام شده است.

پيامد اين رويداد، شکل‌گيري شوره‌زاري به مساحت 5‌هزار کيلومترمربع است. تغيير آب و هوا و گرم‌شدن منطقه، پيشروي نمک به‌سوي اراضي کشاورزي و تخريب آن، خالي شدن صدها روستا، (‌علاوه بر روستاهايي که در مخزن سدها به زور تخليه شدند)، از ديگر پيامدهاي نامطلوب خشک شدن درياچه اروميه است.

باز کردن دريچه سدها و انجام فوري بررسي‌هاي احياي حوضه آبريز در کوتاه مدت و برچيدن سدها در بلندمدت تنها چاره کار است. راهکارهاي غيرسازه‌اي از جمله اصلاح الگوي مصرف، بسيار زودبازده‌تر، کم‌هزينه‌تر و کم‌پيامدتر خواهد بود. به کار‌گيري موازين افزايش کارايي آب و بازچرخاني و... که در سياست‌هاي کلي اصلاح الگوي مصرف به‌درستي تکليف شده‌اند و بسيار کم هزينه‌تر از راهکار سخت‌افزاري و ناکارآمد بالا هستند، احياي درياچه را تضمين مي‌کنند.{ پُرسه بزرگ‌ترين درياچه کشور- 19 مرداد  1389-همشهري آنلاين- فاطمه ظفرنژاد} 

با ابلاغ مصوبه هيات دولت و تامين3.1 ميليارد متر مکعب آب مورد نياز درياچه اروميه اين زيستبوم با ارزش از مرگ حتمي نجات مي‌يابد.{ نجات درياچه اروميه با تأمين 3.1 ميليارد متر مکعب حقابه - 21فروردين 1389 – همشري آنلاين}

آيا درياچه اروميه تا چند سال ديگر خشک خواهد شد؟! اظهار نظر درخصوص اين موضوع نه در صلاحيت يک فرد بلکه وظيفه يک تيم تحقيقاتي مجرب و متخصص است که با در نظر گرفتن کليه جوانب و با تکيه بر بررسي‌ها و محاسبات علمي به اين پرسش پاسخ دهد.ولي بايد قبول کرد که درياچه اروميه با ادامه شرايط فعلي مي‌رود تا در آينده نه چندان دور عنوان بحرالميت دوم را به‌خود اختصاص دهد زيرا ذخاير آرتميا و جلبک‌هاي درياچه اروميه به شدت کاهش يافته و از طرفي حيات پرندگان بومي و مهاجر اين درياچه نيز به مخاطره افتاده است. و اين واقعيت درياچه اروميه است.

بر اين اساس بايد يادآور شد که خشکي درياچه اروميه به نوعي همه را به شدت متاثر کرده است. برخي مسئولان انتقال آب از حوزه هاي اطراف، بارور کردن ابرها، افزايش راندمان آبياري، بهبود الگوي کشت و رعايت حق آب درياچه اروميه را از مهمترين برنامه‌ها براي بر‌طرف کردن بحران آب درياچه اروميه در سالهاي آينده عنوان مي‌کنند.

تراز آب درياچه اروميه در آخر ديماه سال جاري 1271 متر و 27سانتي متر از سطح درياهاي آزاد بوده كه نسبت به مدت مشابه سال گذشته 38 سانتي متر ديگر كاهش يافته است. کاهش 38سانيتمتري تراز آب درياچه اروميه باعث پس روي آب از خشكي به ميزان 3/142 كيلومتر مربع شده و كسري حجم مخزن آن به 3/1 ميليارد مترمكعب رسيده است.

سخن آخر اينکه ،مسئولان و دست اندرکاران اين عرصه براي احياي اين درياچه بايد بيش از گذشته تلاش نمايند وگوش به زنگ باشند که دوستداران طبيعت اين منطقه و اين درياچه تا کي بايد منتظر تيترهاي ناخوشايندي  در روزنامه ها و خبر گزاري ها همچون "اختلاف نظر در مورد آلودگي درياچه اروميه،درياچه اروميه 7 سال ديگر خشک مي‌شود، آيا اروميه بحرالميت مي‌شود؟ ،درياچه اروميه مي‌ميرد!  و آخرين پرواز فلامينگوها بر فراز درياچه اروميه ...اينها سئوالاتي است مدت‌هاست ذهن‌ها را در برگرفته و پاسخي برايشان وجود ندارد.

اخير مسئولان اعلام کردند که طرح جامع نجات درياچه اروميه اجرايي شده است که اميدواريم اين روند براي نجات اين درياچه زيبا دير نشده باشد.

... زنگ ها براي کي بايد به صدا دربيايد که اين درياچه زيبا روز به روز به مرگ نزديکتر مي شود،بطوري که در سكوت وغربت غمناك آن مي توان بوي مرگ را در سواحل آن به خوبي استشمام کرد ودرسرخي زلال آن مي توان مرگ خاموشي را که به انتظار نشسته، مي توان مشاهده نمود.

گزارش: موسي کاظم زاده