کليات يوسفي، تداوم علم و عمل موسيقي در دوره قاجار است

بابك خضرايي در گفت‌و گو با خبرنگار شهر گفت: رساله موسيقي موسوم به «کليات يوسفي» يکي از معدود رسالات موسيقي دوره قاجاريه و شاهدي بر تداوم علم و عمل موسيقي در آن دوره است. بيشتر بخش‌هاي اين رساله، همان مطالب رسالات کهن‌تر، به‌ويژه رسالات موسيقي صفوي است؛ اما پاره‌اي اختلافات و آمدن برخي اصطلاحات در آن نشان مي‌دهد که نويسنده تنها يک نسخه‌بردار نبوده و به موسيقي عصر خود نيز توجه داشته است.

اين نوازنده و پژوهشگر موسيقي درباره «کليات يوسفي» توضيح داد: همان‌طور که گفتم اين رساله يکي از معدود رسالات موسيقي دوره قاجاريه است و از شرح احوال نويسنده اين رساله اطلاعي در دست نيست. تنها نسخه موجود، به تاريخ 1271 ق (فروردين 1234 ش) کتابت شده و کاتب، نام نويسنده آن‌را ضياء‌الدين يوسف و وي را معاصر فتحعلي شاه قاجار (1212- 1250 ق) دانسته است. تصحيح و انتشار اين کتاب از روي تنها نسخه به‌دست‌آمده متعلق به کتابخانه شخصي مهدي صدري، با مقايسه با چند رساله ديگر انجام شده است. تصوير نسخه نيز چاپ شده است و کتاب مقدمه فارسي و انگليسي و نمايه تفصيلي دارد.

وي افزود: نکته‌اي که مي‌توان در اين‌جا مطرح کرد اين است که مولف رساله موسيقي «بهجت‌الروح» از فرزند خود ضياء‌الدين يوسف نام برده است. با توجه به اين نکته و شباهت‌هايي که ميان برخي بخش‌هاي «بهجت‌الروح» و «کليات يوسفي» وجود دارد، اين احتمال مطرح است که مولف اين دو رساله پدر و پسر بوده باشند .

خضرايي درباره اهميت اين رساله اظهار داشت: اين رساله در وهله اول نشان‌دهنده تداوم علم و عمل موسيقي زمانه خويش است. بيشتر بخش‌هاي اين رساله، تکرار مطالب رسالات دوره صفوي چون رساله مير صدرالدين قزويني و رساله موسيقي «بهجت‌الروح» است. با اين همه چند نکته بديع نيز در آن ديده مي‌شود از جمله اشاره به نام دوازده دستگاه که در پايان اين رساله آمده، نکته مهمي را در روند تاريخي مفهوم دستگاه روشن مي‌کند ودر روشن کردن سير تاريخي مفهوم دستگاه نقش مهمي دارد. مطلب مهم ديگر آمدن نام سازهاي تار و سنتور است؛ و نکته ديگر روايت تا حدي متفاوت از نام 48 گوشه است.

وي با اشاره به اين‌که اين رساله يک مقدمه و پنج فصل دارد، توضيح داد: فصل اول «کليات يوسفي» در ذکر مقامات و اسامي آن، فصل دوم در بيان آوازها، فصل سوم در اسامي 24 شعبه و 48 گوشه؛ فصل چهارم در بيان آن که در هر وقت چه آهنگي بايد خواند و بيان شَدّها و فصل پنجم در بيان اصول (ايقاع) و اصناف تصانيف است.

اين مصحح رسالات موسيقي افزود: پس از اين پنج فصل، بخش خاتمه آمده که مهم‌ترين بخش اين رساله است و در آن از دستگاه‌هاي دوازده‌گانه که تدوين آن را به استاد آقا باباي مخمور، از موسيقي‌دانان برجسته دوره فتحعلي ‌شاه قاجار نسبت داده است، بدين ترتيب نام برده شده :راست پنج‌گاه، نوا نشابور، همايون، ماهور، رهاب، شول و شهناز، چهارگاه مخالف، سه‌گاه،‌ دوگاه، زابل، عشيران و نيريز.



خضرايي درباره شيوه تصحيح اين رساله توضيح داد: از کليات يوسفي تنها يک نسخه به دست آمده که در کتابخانه خصوصي مهدي صدري نگهداري مي‌شود. قطع آن رقعي و خط شکسته نستعليق آن در عين زيبايي، گاه دشوار خوان است. نيز به نظر مي‌رسد کاتب از برخي اصطلاحات ناآگاه بوده و آن‌ها را درست ثبت نکرده است.

وي تاکيد کرد: تصحيح از روي تک‌نسخه‌اي با اين مشخصات واقعا دشوار است. خوشبختانه اين امکان پديد آمد که از رسالاتي چون رساله موسيقي مير صدرالدين قزويني ( 1008 ق) و رساله «در معرفت علم موسيقي» يا «رساله کراميه» اثر دوره سفره‌چي و نيز رساله موسيقي «بهجت‌الروح» براي مقايسه و پاره‌اي تصحيحات استفاده شود.

رساله موسيقي «کليات يوسفي» به تصحيح بابک خضرايي در 1500 نسخه و به قيمت 3200 تومان توسط فرهنگستان هنر جمهوري اسلامي ايران به‌تازگي منتشر شده است. بابک خضرايي، دانش‌آموخته رشته موسيقي در مقطع کارشناسي و رشته پژوهش هنر در مقطع کارشناسي ارشد است و علاوه بر انتشار مقالات علمي- پژوهشي در حوزه موسيقي، رسالاتي چون «جامع‌الالحان» را تصحيح کرده و مولف کتاب «صفي‌الدين از ديدگاه معاصر/مجموعه مقالاتي درباره‌ي زندگي و آراء صفي‌الدين ارموي» نيز هست.