سهم‏خواهي يکسان شهروندان از شهر

به گزارش«شهر»، گذر جهاني از توزيع جمعيت روستايي به شهري، پيامدهاي اجتماعي- اقتصادي وسيعي در بر دارد که داراي جنبه‌هاي مثبت و منفي است. نقش مثبت و تعيين کننده شهرها، به ويژه شهرهاي بزرگ، درتوسعه بسياري از کشورها چشمگير است. از سوي ديگر آثار منفي رشد شهري در کشورهاي در حال توسعه بسيار نگران کننده است. رشد شهري هر ساله موجب افزايش فراوان جمعيت بسياري از شهرهاي کشورهاي در حال توسعه مي شود و آنها را به مبارزه براي چيرگي بر پيامدهاي آن وا مي دارد.

مسائل عمده اي چون اشتغال، مسکن، تامين خدمات و بهداشت از جمله نتايج رشد شهر نشيني است. اين مسائل در بيشتر کشورهاي در حال توسعه رايج است. ناتواني بسياري از شهرها در تامين کار، مسکن و خدمات متناسب با افزايش جمعيت، سب شهر نشيني لجام گسيخته اي مي شود که پيامدهاي مهمي براي کيفيت زيست و ثبات اجتماعي به همراه دارد. بر اساس اهميت اين موضوع مرکز مطالعات و برنامه ريزي شهر تهران به بررسي وضعيت کيفيت زندگي در شهر پرداخته است . در اين خصوص گفت و گويي با کامبيز مصطفي پور مدير مطالعات امور اجتماعي و فرهنگي مرکز مطالعات و برنامه ريزي شهر تهران انجام داده ايم که در ادامه مي خوانيد:

کيفيت زندگي در شهر به چه معناست؟

در تعريف کيفيت زندگي بايد گفت، با ارزيابي وضعيت و شرايط زندگي مردم در يک واحد جغرافيايي مشخص مي‌توان فهميد که وضعيت زندگي مردم يک منطقه و اوضاع و احوال عيني و دريافتي‌هاي ذهني تجربه هاي زندگي در افراد و گروه‌ها چگونه است . مردم ساکن در يک منطقه هم به لحاظ عيني اتفاقات و پديده هاي پيرامون خود را مشاهده و لمس مي کنند و هم اينکه به لحاط ذهني تصويري از آنچه مشاهده کرده اند را در ذهن دارند.

حدود 79 سال پيش کمتر از 30 درصد مردم جهان زندگي شهر نشيني داشتند اما با مهاجرت روز افزون روستاييان به شهرها شاهد رشد روز افزون جمعيت در شهرهاي جهان هستيم. اکنون زندگي قالب بيش از 80 درصد مردم ايران شهرنشيني است و اين افزايش روز افزون جمعيت پيامدهايي را به همراه دارد.

عده‌اي معتقدند که شهر و شهر نشيني اصولا مثبت است به جهت اينکه به مردم امکانات، شغل و امکانات بهداشتي بيشتري مي‌دهد و شهر شعور و هوش را ترقي مي دهد. برخي ديگر نيز مخالف اين موضوع هستند و مي گويند با رشد شهر نشيني انسان اسير مصنوعات ساخت خود و دچار از خود بيگانگي و تنهايي مي‌شود. آسيب‌هاي جديدي در شهر وجود دارد که روستاها با آن روبه رو نيستند.

اکنون زندگي شهري با چه مشکلاتي رو به رو است؟

شهر نشيني با مشکلاتي از جمله اشتغال، مسکن و تامين خدمات بهداشتي و بحث عدم امنيت، جرم، جنايت و مشکل ترافيک و حمل و نقل و تفريحات و اوقات فراغت روبه روست. آسيب‌هاي اجتماعي و آلودگي‌هاي زيست محيطي آسيب‌هاي لجام گسيخته اي است که کيفيت زندگي انسان هايي که در يک منطقه جغرافيايي زندگي مي کنند را در معرض خطر قرار مي‌دهد.

براي حل اين مشکلات بايد کيفيت زندگي سنجيده شود، نخست بايد به مشکلات و فشارهاي روز افزون مردم پاسخ داد و بحث‌هاي مختلفي که مردم آسيب مي‌بينند را بررسي کرده و براي آن راه حلي ارائه کرد. براي اينکه به نيازها و نگراني‌هايي که در اثر شهر نشيني براي مردم اتفاق مي افتد را پاسخ دهيم و براي بهروزي آنها راه حل هايي را پيدا کنيم و در نهايت بحث سرمايه گذاريي که مي‌تواند در شهر ها باشد را مورد مطالعه و بررسي قرار دهيم.

بسياري از کشورها از سال‌هاي بسيار دور کيفيت زندگي را مطالعه مي کردند و وضعيت شهر را از لحاظ کيفيت زندگي دسته‌بندي مي کردند. بر اساس تحقيقاتي که در سال 2007 در ميان 215 شهر جهان صورت گرفت، رتبه شهر تهران را 176 اعلام کردند، اما اين مطالعه مورد تائيد ما نيست و به دنبال آن هستيم تا يک سنجش و پايشي را از کيفيت زندگي داشته باشيم.

بايد فهميد که رضايت زندگي مردم و کيفيت زندگي آنها در چه وضعيتي است و ما در کجا مشکل داريم. اگر بخواهيم رضايت زندگي مردم را ارتقاء دهيم درکجا مي توانيم مشکل را شناسايي کنيم تا بر اساس آن بتوان آرزوها و انتظارات مردم را در مناطق مختلف شهر تهران دسته بندي کرده و تصويري روشن از کيفيت زندگي شهروندان داشته باشيم و بر اساس آن مراجع برنامه‌ريزي در حوزه شهري را مجاب به اصلاح و بهبود آن کنيم.

تامين مسکن شهري يکي ديگر از مشکلات مردم ساکن در شهرهاست. شهرداري مسئوليت تامين آنرا ندارد و براي حل اين مشکل بايد سازمان‌هاي ديگر وارد عمل شوند.

بهتر است يک بازنگري تغييرات و تجديد نظر مداوم از شرايط زندگي داشته باشيم. با اين کار مي‌توان ريشه مشکلات را پيدا کرد . هم گوني‌هاي موجود ميان محلات شهر تهران را مي توان شناسايي کرد و به اين نتيجه برسيد که به لحاظ سطح کيفيت زندگي کدام محلات با محلات ديگر همجواري دارند. يعني ممکن است يک محله در جنوب شهر با محله ديگر در شمال شهر به لحاظ کيفيت زندگي از لحاظ ذهني يکسان باشد.

کيفيت زندگي داراي چه ويژگي هايي است؟

شهر زيست‏پذير بايد علاوه بر کيفيت زندگي، آب و هواي سالم و سر پناه نيز داشته باشد و علاوه بر اين بايد يک نوع حس اجتماعي قوي و محيطي دوست داشتني براي همه ايجاد کند تا براي زندگي نيز مناسب باشد. يعني افرادي که در يک محله زندگي مي‌کنند بايد احساس تعلق به محيط زندگي خود داشته باشند. بايد احساس توسعه مهارت و استقلال و هويت به افراد در يک شهر دست دهد. اين شهر زيست پذير بايد بد گماني را از طريق محيط زيست مطلوب از بين ببرد.

همچنين تفاوت‌هاي اجتماعي و فرهنگي را گسترش داده و بهورزي و مهرباني را افزايش دهد. براي کيفيت زندگي 10 ويژگي شامل زيست پذيري شهرها، فشرده بودن و مقياس انساني ساخت شهر و اختلاط کاربري‌هاي شهري، ترکيب مغازه و خانه، عدالت و انصاف، ساختار سلولي، دسترسي پذيري، انجام فعاليت ها در قلمرو عمومي، شهري زيبا و هنري، هويت در قالب ويژگي‌هاي فضايي و معماري و زيست پذيري براي کودکان است.

جوهره زيست پذيري يک شهر در فضاي عمومي آن شکل مي گيرد . يعني شهر بايد به گونه‌اي باشد که بيشترين تعداد گروه‌ها، برخوردها و چالش‌ها در محيط بيروني شکل گيرد و ميادين و خيابان‌هاي شهر بايد حيات اجتماعي را تقويت کند. بسياري از اتفاقات بايد در خيابان و ميادين روي دهد، براي دست يابي به اين روند بايد بسياري از پديده‌هاي اجتماعي مانند همايش ها و جشنواره ها و مناسبت هاي مذهبي و ملي در داخل يک محله شکل گيرد و فضاهاي عمومي بايد براي افراد يک محله احساس مالکيت به وجود آورد.

اينگونه محلات بايد به راحتي در دسترس باشند و يک جو سالم و دوستانه داشته باشند و همچنين چند کارکرده باشند يعني هر روزه به محيطي براي رويدادهاي اجتماعي براي صحبت کردن و فعاليت جشن‌ها باشد و هم بايد بازار و تفريح نيز در آنجا ديده شود .

فشرده بودن و مقياس انساني ساخت شهر و اختلاط کاربري‌هاي شهري يعني در کنار کاربري مسکوني، کاربري تجاري را نيز بايد در آن فضا ديده شود و اين دو بايد يکديگر را پوشش دهند .

همچنين مغازه‌ها در سطح خيابان شکل مي گيرند و خانه‌ها بالاي آن و نظارت بر اين فضا را دارد.

در خصوص عدالت و انصاف بايد گفت که شهر جاي گفت و گو ميان قوميت‌ها و گروه‌هاي اقتصادي و اجتماعي متفاوت است. نبايد طبقه بندي پايين شهر و بالا شهر داشت. اين جدايي و ايجاد اجتماعات دروازه دار و حاشيه نشيني ها ويژگي هايي نيست که در يک شهر زيست پذير وجود دارد.

شهر زيست پذير، شهري است که همه طبقات اجتماعي و اقتصادي را در درون خود جاي مي‌دهد و همه به يک اندازه احساس مالکيت براي يک شهر مي‌کنند و سهم برابر مي خواهند.

همچنين شهرها بايد ساختار سلولي داشته باشد. فرصت هاي کاري متنوع مانند خريد، مسکن و زير‌ساخت هاي لازم مانند بحث خدمات بهداشتي و مدرسه همه با هم در يک فاصله شعاعي کوتاه شکل مي گيرد. اين بدان معناست که يک واحد محلي يا همسايگي همان محله گرايي است و در اين گونه شهر زيست پذير بايد دسترسي داشته باشيم. با تقويت فضاي محلي مي توان به شهر زيست پذير دست پيدا کرد.

براي برنامه‌ريزان حمل و نقل به جاي حرکت وسايل نقليه بر موضوع سفر در دسترسي پذيري تمرکز دارد. شهر آن است که اولويت با پياده و دوچرخه سوار و حمل نقل عمومي باشد و امکان سفرهاي لذت بخش و راحت براي کودکان ايجاد شود تا بتوانند با دوچرخه و پياده يک مسير و يا محله‌اي را خودشان بدون اينکه دچار آسيب بشوند بروند.

حمل نقل و عمومي براي رقابت با تاکسي‌هاي شخصي بايد راحت‌، آسان‌ و ارزان تر در اختيار شهروندان قرار گيرد. شهر زيست پذير شهري باست که شبکه حمل نقل قوي داشته باشد .

فعاليت ها در قلمرو عمومي مانند بازار محلي، جشن ها مردم را کنار هم جمع مي‌کنند اما نه در نقش تخصصي اجتماعي آنها بلکه به عنوان يک انسان فارغ از هرگونه جايگاه اقتصادي و اجتماعي .

شهري زيبا و هنري به ترکيب بنا، طراحي، حضور هنرهاي مردمي و چشم انداز طبيعي باز مي گردد. تمامي اين موارد چشم نواز است چه براي آنهايي که در آن محله زندگي مي‌کنند و چه براي گردشگراني که وارد يک شهر مي شوند و از مناظر آن لذت مي‌برند.

شهرهاي زيست پذير داراي هويت در قالب ويژگي هاي فضايي و معماري است. يعني از فضاي معماري گرفته تا ترکيب يک ساختمان و اشکال و مقياس آن‌ها و اندازه ساختمان ها و خط آسمان داراي يک هويت است.

به عبارت ديگر شهر و محله بايد در ساختارهاي جديد حضور داشته باشد چه به لحاظ تکرار برخي از الگوهاي گذشته يا تفسير آنها. همچنين شهر زيست پذير بايد براي کودکان امکاناتي را جهت زندگي راحت تر ايجاد کند، زيرا کودکان آسيب پذير ترين افراد هستند.

آيا مرکز مطالعات و برنامه ريزي شهر تهران در خصوص کيفيت زندگي شهري فعاليتي را انجام داده است؟

بله . بر ميناي اين ويژگي ها مرکز مطالعات تحقيقي را براي نخستين بار در شهر تهران انجام داده است که بر روي کيفيت زندگي در شهر تهران چه به لحاظ عيني و چه ذهني در چه وضعيتي قرار داريم را مورد بررسي قرار داده است. در اين تحقيق مشکلات مردم و شناسايي محلات هم دست مورد بررسي و مطالعه قرار گرفته است .

در شاخص هايي که مورد بررسي قرار داده ايم معيارهاي ذهني و عيني در نظر گرفته شده است و تقريبا  12 بعد را در آن لحاظ کرده ايم. نخست بعد اقتصادي است که مردم شهر را به لحاظ اقتصادي چگونه مي‌بينند و در ابعاد ديگر زيست محيطي ، اجتماعي، ايمني آموزش، سلامت ، وضعيت مسکن ، تسهيلات شهر ، حمل و نقل، زير ساخت ها و اقليم شهري را مورد استفاده قرار داده ايم و 130 شاخص از شاخص‌هايي را که در دنيا مرود استفاده قرار مي گيرد را بومي کرده ايم.

همچنين بحث هاي ديگري مانند مقوله زيست محيطي و آلودگي، فضاي عمومي و صلح و آرامشي که در آن فضا ديده مي شود و فرصت برابر براي انتخاب شيوه زندگي، اشتغال و نحوه دسترس به آن، مسکن و نحوه دسترسي به آن، سلامت و بهداشت عمومي و نحوه دسترسي به آن ، بحث امنيت عمومي مانند جرم و جنايت و ... و نوع ديدگاه مردم به اين موارد نيز مورد بررسي قرار گرفته است.

دستمزدها، حمل و نقل و برخورداري از آموزش، تفريحات و اوقات فراغت و شادي مردم، مورد بررسي شده است. بررسي فضاي کسب و کار و اقتصادي ، تنوع فرهنگي و هنر در شهر ، حکومت هاي توسعه‌اي و ماليات‌هايي که به توسعه شهري پرداخت مي‌شود، فضاي تجاري و هزينه هاي زندگي را مورد بررسي قرار داده‌ايم.

سند افق چشم انداز کشور به کيفيت زندگي اشاره دارد و مي گويد که تهران شهري فرهنگي، دانش بنيان و با معيار مشخص در دنياي اسلام است. در جاي ديگر آمده است که شهر تهران تا سال 1404 در فهرست 50 شهر برتر دنيا از منظر شاخص کيفيت زندگي قرار خواهد گرفت.

همچنين راهبردهاي طرح جامع شهر تهران نيز به مقوله کيفيت زندگي توجه داشته است و پيوست چهار طرح جامع در 18 بند برنامه کلي ارتقاي کيفيت زندگي در شهر تهران را به آن اشاره مي کند و مي گويد که ساماندهي و موقعيت امور اقصادي، اجتماعي و فرهنگي و مسکن و افزايش رضايتمندي شهروندان تهراني با رويکرد انسان محوري از جمله رويکردهايي است که در زمينه کيفيت زندگي به آن پرداخته مي شود.

همچنين طرح ساماندهي مشارکت شهروندان در اداره شهر با رويکرد محله محوري، جايگاه مطالعه در منشور علمي شهرداري تهران را در اين پروژه را نيز در نظر گرفته ايم.

همچنين سياست‌هاي پروژه‌اي سال جاري شهر تهران را نيز در اين زمينه بررسي کرده ايم و بر مبناي آن مي‌توان گفت که نتيجه اين مطالعه و بررسي در شهريور سال جاري منتشر مي شود و براي نخستين بار وضعيت کيفيت زندگي شهروندان تهراني را مورد بررسي قرار داده ايم.

درقالب 22 هزار پرسشنامه از مردم مناطق 22 گانه شهر تهران اطلاعات گرفته ايم و شاخص هاي بومي شده و جهاني را آورده ايم.

نتايج اين مطالعه کاربردهاي زيادي را براي ما دارد نخست اينکه مي‌توان در رتبه‏بندي هايي که در شهرهاي جهان جايگاه تهران را ارتقاء داد. اين روند باعث مي شود تا ما مشکلات مردم را پايش کنيم و شرايط زندگي را روز به روز افزايش دهيم.

به همين خاطر مرکز مطالعات و برنامه ريزي شهر تهران همايشي با موضوع بررسي کيفيت زندگي در شهر تهران را 28 تير سال جاري برگزار خواهد کرد و برخي از تحقيقاتي را که توسط محققان انجام شده است ارائه خواهد شد. در اين همايش از متخصصان، کارشناسان و تمامي افرادي که در حوزه مديريت شهري فعاليت مي کنند نيز دعوت شده است.

در اين نشست به دنبال بررسي برخي شاخص‌هايي همچون مسکن، تاسيسات و تجهيزات، امکانات و خدمات شهري، حمل و نقل شهري، اشتغال، آموزش، خانواده، بهداشت، رضايتمندي کلي و به نقد وضعيت شهر تهران در رابطه با اين شاخص هاي بپردازيم. همچنين برخي مباحث ديگر همچون کيفيت زندگي به مثابه شاخص توسعه اجتماعي، رابطه ميان سرمايه اجتماعي و کيفيت زندگي، کيفيت زندگي و توسعه شهروندي و موارد ديگر توسط اساتيد و سخنرانان نشست مطرح خواهد شد.

دکتر پرويز پيران استاد دانشگاه علامه طباطبايي، دکتر سيد موسي پورموسوي مشاور شهردار تهران در امور توسعه و مطالعات شهري، دکتر علي اکبر تاج مزيناني استاد دانشگاه علامه طباطبايي و دکتر ناصر برک‌ پور استاد دانشگاه تهران در اين نشست سخنراني خواهند کرد.