از آل احمد قدیس نسازیم

به گزارش شهر، صد و سی و دومین شب بخارا به شب جلال آل احمد اختصاص داشت. در این مراسم که عصر روز دوشنبه (اول مهرماه) برگزار شد، علی دهباشی برگزارکننده این مراسم گفت: 44 سال از خاموشی جلال آل ‌احمد، نویسنده و روشنفکر ما، می‌گذرد. با گذشت هرچه بیش‌تر زمان، حضور اندیشه‌های وی در عرصه فکر و نقد مسائل اجتماعی، بویژه رابطه ما با غرب، روشنفکران و وظایف آنان و آزادی قلم مطرح می‌شود. از فردای تشکیل جمهوری اسلامی تحقق برخی از نظریه‌های آل ‌احمد به نوعی در برداشت جنبه سیاسی و اجتماعی دکترین وی مورد توجه قرار گرفت و شاید بتوان گفت که جنبه ادبی شخصیت و آثار وی در حاشیه قرار گرفت.

دهباشی با اشاره به عمر کوتاه جلال اظهار کرد: جلال 46 سال زندگی کرد و بیش از 38 اثر از او به جا مانده است. آثار آل ‌احمد بسیار متنوع است. در حوزه رمان و داستان‌نویسی آثار ماندگاری به جا گذاشته است. در زمینه سفرنامه‌نویسی از آل ‌احمد چندین سفرنامه ‌داخلی و خارجی باقی مانده است. در زمینه مقاله‌نویسی که اوج نثرنویسی آل ‌احمد را بیش‌تر در این زمینه می‌توان یافت، آثار به یاد ماندنی باقی مانده است. در زمینه ترجمه هم باید از کتاب «بازگشت از شوروی» اثر آندره ژید، «دست‌های آلوده» از ژان پل سارتر و «عبور از خط» ارنست یونگر که با همکاری دکتر محمود هومن انجام داد و «کرگدن» از اوژن یونسکو و چند کتاب دیگر نام برد. یکی دیگر از زمینه‌های نوشته‌های آل‌ احمد مسائل سیاسی و اجتماعی است که بسیار بحث‌انگیز و محل داوری‌های تند و تیز از سوی مخالفان و موافقان نظریه‌های او شده است. آثاری همچون «غرب‌زدگی» و «در خدمت و خیانت روشنفکران» در بین کتاب‌های سیاسی و اجتماعی بیش‌تر محل منازعه قرار گرفته است.

در ادامه این مراسم، سیدعبدالله انوار درباره زندگی 46ساله جلال گفت: مادر جلال خواهر بزرگ‌ترین فقیه عالم شیعه بود که از اواخر دوره قاجارها تا اواسط دوره پهلوی دوم زیست و جلال با این پیشینه مادری از پدری بود که عمر در امام جماعت یکی از مساجد بزرگ شیعه گذراند و به رتق و فتق امور شرعی مسلمانان پرداخت. جلال کودکی خود را در دامن چنین مادر پرهیزکار و حجره پدر چنین شریعتمداری گذراند، اما او ناخواسته در موجی قرار گرفت که از پیدایی مشروطیت این موج پس از سال‌ها خفا به آشکارا درآمده بود و مرتب بر قدرت خود می‎افزود به نام مدرنیت و از سال‌های نخستین حکومت پهلوی اول که سال‌های آغاز عمر جلال را دربرمی‎گرفت، بر شدت این موج مرتب افزوده می‎شد و چنان‌که خود می‎گفت، تقابل مذهب‎گرایی خاندان و این مدرنیته اجتماعی او را به کارهای احمد کسروی کشید و روزگار دبیرستان او را این تقابل پر کرد.

آیدین آغداشلو هم در این مراسم با اشاره به روایت‌های مختلف درباره جلال گفت: در طول سال‌های پس از درگذشت جلال آل احمد، روایت‎های متعدد به انواع و اقسام بیان شده و مخصوصاً بعد از انقلاب تحسین جلال آل احمد آشکارتر، بارزتر و گسترده‎تر بوده، ولی انتقاد از او به قول خودش در پسله انجام می‎شده و این حساب نیست.

این هنرمند نقاش افزود: مسأله‎ زندگی آل احمد است به عنوان یک چالش‎گر. آدمی که اصلاً اهل چالش، اهل درگیری و اهل تندی بود در بسیار مواقع. این تندی را من هیچ وقت با بی‎ادبی و بی‎حرمتی در او ندیدم. ولی تندی می‎کرد، یعنی حرفش را با شدّت و حدّت می‎گفت و باکی هم از چیزی نداشت و این شجاعت آل احمد از همان جوانی برای من الگو شد، از او آموختم، با وجودی که به شجاعت او حتا ذره‎ای هم نزدیک نشدم. ولی دانستم که این امر بسیار پرقدری است؛ هر چند که من نتوانم آن را با خودم حمل کنم.

او خاطرنشان کرد: این که سعی شد از جلال اسطوره‎ای بسازند، سعی باطلی بود. او خودش اسطوره‎ بود. آدمی بود که در طول حیاتش همان‌طور زندگی کرد که فکر کرد.

آغداشلو دو اثر شاخص آل احمد را «مدیر مدرسه» و «سنگی بر گوری» خواند و گفت: «مدیر مدرسه» در دوره خودش با استقبال خیلی زیادی مواجه شد. به نظر اثر تند و گستاخی آمد که بود؛ ولی من کم‌تر در این‌باره خواندم که به جوهره کتاب توجه کرده باشند. اما وقتی او «سنگی بر گوری» را نوشت، صداهای مختلفی در ضدیت با او بلند شد. «سنگی بر گوری» به نوعی حکایت و روایت دیگری است از نومیدی. آل احمد اصلاً نویسنده نومیدی نیست. ولی وقتی به آثار او می‎نگریم، می‎بینیم چطور خودش را جست‌وجو می‎کند. برای این‌که به خودش برسد، مخصوصاً در «سنگی بر گوری»، چطور پنجه خودش را در درون خودش فرو می‎کند و پاره پاره می‎کند خودش را، عیان می‎کند خودش را؛ بدون این‌که بخواهد چیزی را مخفی کند. هر چیزی که ممکن است عیب و ایرادی باشد، خودش در باب خودش می‎گوید. «سنگی بر گوری» همیشه من را به یاد «بوف کور» می‎اندازد، به یاد اولش. یعنی نویسنده‎ای که برای سایه خودش می‎نویسد. مکالمه آل احمد در «سنگی بر گوری» مکالمه با خودش است، با سایه خودش است.

او ادامه داد: تمام این کتاب در کنار قصه‎های دیگری که در آن هست، حوادث، برخوردها، حتا قصه‎های فرعی، مثل فوت خواهر سیمین، همه این‌ها حول یک محور اصلی عمل می‎کنند. حول آدمی که از پس چیزی که عظیم‎تر و عمده‎تر است، برنمی‎آید. این‌جا فقط یک مدرسه و یک سیستم در دوره محمدرضا شاه پهلوی نیست. این‌جا مسأله خیلی خیلی گسترده‎تر است. این‌جا آدمی است که به خودش می‎گوید تو در این چرخه حیات چه می‎کنی، عقیمی. تمام سعی باطل و دیوانه‎کننده این آدم که می‎خواهد از عقیم بودن بگریزد، می‎خواهد این چرخه حیات را ادامه بدهد، نمی‎‏خواهد به خاطر عقیم بودن از این چرخه حیات بیرون بیفتد. این سعی باطل و کوشش فوق‎العاده که در تمام این کتاب هست، لرزاننده است. آدمی که به هر چیزی تمسک می‎جوید، به داروهای خرافی، به پزشکان و حتا در جایی اگر ما قصه را جدی‎تر بگیریم، این ماییم که از پس عقیم بودن خودمان در یک دوره تاریخی برنیامدیم، پناه بردن او به فلان پزشک در سوییس و زوریخ هم احتمالاً اثر زیادی هم نخواهد کرد. این چیزی است که آل احمد می‎خواهد به ما بگوید. به آن فکر می‎کند، مسأله‎اش است. آیا ما می‎توانیم در جای دیگری علاج خودمان را پیدا کنیم؟ نمی‎تواند پیدا کند. سعی می‎کند خودش را قانع کند، سعی می‎کند همسرش را قانع کند. این کتاب یکی از تکان‎دهنده‎ترین، یکی از عمیق‎ترین کتاب‎هایی است که آل احمد نوشته. شاید به نظر خودش یک کار سرسری و غیرجدی بوده؛ ولی این‌طور نیست.

در این نشست همچنین پیام همایون کاتوزیان از سوی غلامرضا امامی خوانده شد. او در این پیام از گذشته و آشنایی‌اش با جلال و آْثار جلال سخن گفته و در پایان آمورده بود: «اما شاهکار آل احمد که سال‌ها پس از مرگش منتشر شد، همان «سنگی بر گوری» است، زیرا حدیث نفسی است که با آن صراحت و صداقت و صمیمت فقط ممکن بود که در جهان معاصر غرب نوشته شود، و جوهره آن با شعار غرب‎زدگی در تضاد بود. بی‎جهت نیست که دیگر مجوز انتشار نیافت».

غلامرضا امامی هم درباه جلال گفت: جلال آن‌چنان که از نامش برمی‌آید، روشنی بود و شکوه. باغبان بود و بیش از همه انسانی مهربان. دریغ که عمر کوتاهی داشت و نتوانست تمامی آن‌چه را می‌اندیشید و به آن دل بسته بود، عرضه ‌کند.

هرچند جلال در زندگی‌اش خوش درخشید، اما شهرتش پس از پایان حیاتش فزونی گرفت. به گمان من ویژگی بزرگ جلال آن بود که در هنر با خود و مردمش صادق و صمیمی بود و جانش ز هر چه رنگ تعلق پذیرد، آزاد بود. با دکان‌های دونبش بیگانه بود. کلام را به زر و زور و تزویر نفروخت و مهم‌تر آن‌که همیشه خودش بود.

این نویسنده تأکید کرد: هرگز از جلال قدیسی نسازیم بی‌نقد، اما از یاد نبریم که او همیشه دل به مردمش داشت و در راه آگاهی و آزادی همدلان و همزبانانش به جد و جان کوشید. از او بیاموزیم که چگونه می‌توان گوهر کلام و آزادی را پاس داشت.

احسان شریعتی هم قرار بود در این مراسم حضور داشته باشد، اما عنوان شد، به دلیل تصادف ماشینش نتوانسته در این شب حضور داشته باشد. او هم در پیامی نوشته بود: « می‌دانیم امروزه نسبت به آل‌ احمد از دو سو اجحاف می‌شود: از سویی، تصویری مصنوعی است که رسانه‌های رسمی‌ از او به‌عنوان روشنفکری ضدروشنفکر، گرویده به سنت و... ارائه می‌کنند، و از دیگر سو، روشنفکرانی که او را کمابیش به همین دلیل‌ها می‌کوبند؛ در حالی‌که هر دو گروه نیک می‌دانند که آل‌ احمد در زمان خود چهره‌ی نمادین و گل سرسبد روشنفکری غیرمذهبی ایران در دهه‌ 40 بوده است. مطرح‌ترین نویسنده‌ی صاحب «سبک»، سخنگوی کانون نویسندگان و از همه مهم‌تر نماد روشنفکر «متعهد»، به‌معنای سارتری مفهوم».

در پایان این برنامه هم فیلمی مستند از مصطفی آل احمد درباره‌ی جلال به نمایش درآمد.