هیچ جامعه‌ای نیست که در آن نوعی از دین وجود نداشته باشد. دین در بسیاری از جوامع جزء بنیادی و اساسی از فرهنگ است که هنجارآفرینی و نقش‌آفرینی مهمی در حیات اجتماعی انسان ایفا می‌کند. دین ترکیبی از باورها و اعمال است.
پژوهش‌های تاریخی، به روشنی گویای این واقعیت است که دین (مرکب از عقاید و آیین‌ها)، همواره در همه جوامع وجود داشته است. این حضور حتی در جوامعی که برای محو و نابودی آن برنامه‌ریزی کرده‌اند، نظیر جوامع مارکسیستی، نیز امروزه کاملاً چشم‌گیر و دیدنی است. این حضور فراگیر و مستمر تاریخی، بی‌تردید از نیاز عمیق و اصیل انسان به دین و ارتباط با عالم متعالی حکایت می‌کند. این نیاز اصیل در طول تاریخ و در جوامع مختلف، خود را به جلوه‌های متنوعی نمایانده و با سلایق، ذوقیات، امیال و عواطف و باورهای مردمان سرزمین‌های مختلف درآمیخته و به رنگ و شکل و طبع آن‌ها درآمده است.
قرآن کریم، آداب و شعائر دینی را جزء ویژگی‌های همه امت‌ها می‌داند «لِکُلِّ أُمَّةٍ جَعَلْنَا مَنْسَکًا هُمْ نَاسِکُوهُ» (حج: 67)؛ «ما برای همه [اقوام و جمعیت‌ها] محل مناسک و آیینی معین ساختیم که آن‌ها به جا می‌آورند». در مطالعات انسان‌شناسی و جامعه‌شناسی دین، مطالعه شعائر و مناسک دینی، اهمیت ویژه‌ای دارد؛ چنان‌که امیل دورکیم مناسک دینی را برای زندگی اخلاقی، همان قدر ضروری می‌بیند که خوراک برای رشد بدن ضرورت دارد.
مناسک در میان پیروان همه ادیان، به صور مختلف اجرا می‌شود و در میان مسلمانان و به ویژه شیعیان، اشکال متنوعی از آن وجود دارد؛ از جمله: زیارت، توسل، شفاعت، نماز جماعت، وقف، نذر، اعتکاف، قربانی کردن، صدقات، جشن‌ها و آیینهای عزاداری و سوگواری و هم‌چنین نمایش‌های آیینی مثل تعزیه، نخل‌گردانی و غیره.
مناسک در اکثر این موارد، به گونه جمعی برگزار می‌شوند. بدین ترتیب، مناسک شیعی عبارتند از: مجموعه اعمال و کنش‌های نمادین و منظمی که اعضای یک گروه مذهبی به نام شیعیان، به‌طور مکرر و در مقاطع زمانی نسبتاً ثابت در ارتباط با امر قدسی انجام می‌دهند و در طی آن ایمان و احساس دینی برای آنان ایجاد می‌گردد.
مردم در این مناسک، علاوه بر انتقال پیام خود در قالب گفتار، ابزارهای نمادین را یکی از بهترین شیوه‌های انتقال مفاهیم در نظر می‌گیرند. وجود علایم نمادین در این مراسم، از آن جهت اهمیت دارد که در نوعی زمینه و خاطره تاریخی ـ حماسی جای دارد و دیدن آن، خاطرات دینی و حوادث جانبی آن را تداعی می‌کند. ابزارهای نمادین، مانند آیینهای هستند که از ورای تاریخ، تصویر حوادث را برای مخاطبان آشکار می‌سازند.
آداب، ارزش‌ها، مراسم و باورهای فرهنگی پیشینه تاریخی، فرهنگی، دینی و هویت اجتماعی هر جامعه را شکل می‌دهند. بر این اساس، نظام الگودار فرهنگی که مراسم دینی عنصر مهمی از آن می‌باشد، به لحاظ برخورداری از ارزش‌ها و هنجارهای عام دینی چون ظلم‌ستیزی، عدالت خواهی، آزادگی، یاری دادن به مظلوم، مودّت، ایثار و دیانت و با برانگیختن احساس و عاطفه انسانی، ضمن برقراری تعامل و تجمیع افراد و گروه‌ها، سبب نوعی جامعه‌پذیری در بعد پیوند بین نسل‌ها شده و موجبات توالی، استمرار و انتقال فرهنگی را از نسلی به نسل دیگر را فراهم می‌سازد.
از سوی دیگر، با توجه به نظارت، نفوذ و اثرگذاری نظام فرهنگی در نظام شخصیتی و وجود قدسی و کاریزمایی شخصیت‌های الهی به عنوان الگو و سرمشق رفتاری، رویدادهای نمادین و بزرگ، احساسات، عواطف و نگرش‌ها را برای الگوپذیری و تبعیت از زندگی اولیاء و بزرگان دینی و مکتبی مانند امام حسین علیه‌السلام به‌عنوان یک مدل متعالی آماده می‌سازد.
آیینهای عاشورا و اربعین حسینی که با نگرش تمدنی جریان‌سازی می‌کند، یکی از با شکوه‌ترین و عظیم‌ترین آیین‌ها در کشور ماست که با گذشت هزاران سال هنوز هـم به‌صورت زنـده و پویا در حیـات اجتماعی ما جریان دارد و منشأ تحولات و هنجارآفرینی فراوانی در کنش‌های فردی و اجتمـاعی شده است.
اربعین حسینی به عنوان پیشران تمدنی تشیع، در جهان امروز تبدیل به یکی از مهم ترین نمادهای جهان اسلام شده است. اربعین حسینی عصاره‌ای از شعائر و آداب دینی و مذهبی شیعیان است و در این همایش بزرگ بین‌المللی، آثار مختلفی از فضایل و مکارم اخلاقی قابل رویت است.
حماسه‌سازی میلیون‌ها زائرِ عاشق، دنیا را به خود مشغول کرده، نگاه‌ها را به این مهم معطوف نموده که امام حسین کیست که شیعیان حاضرند که همه سختی‌ها را به جان بخرند و به دل جاده ببندند و راهی این سفر خطیر و پرثمر بشوند.
اربعین پیام‌های بزرگی دارد که در مقیاس معادلات بشری نمی‌گنجد و این نقطه عطف برای جهانی است که تشنه معنویت است، جهانی که آسایش را برای بشر آورده اما آرامش قلبی و اتکا به عامل فرامادی و آسمانی در آن مفقود است.
در منابع روایی و تاریخی از دو منظر درباره منشاء اربعین نگاه شده است. اولین نگاه، اربعین را روزی می‌داند که خاندان اهل بیت(ع) بعد از اسارت شام به مدینه مراجعت کرده‌اند و دوم، زیارت جابربن عبدالله انصاری از مرقد مطهر امام حسین(ع) است. از آن زمان‌که امام حسین (ع) به شهادت رسیدند، عاشقان و شیعیان همواره در فرصت‌های مختلف به زیارت قبر مطهر ایشان راهی کربلا می‌شدند.
روایات زیادی نیز از ائمه معصومین درباره زیارت حضرت وارد شده است، در برخی از این روایات تأکید بر پیاده رفتن نیز وجود دارد. بنابراین، پیاده برای زیارت امام حسین (ع) رفتن از همان آغاز بوده و تاکنون نیز ادامه داشته است. جابر بن‌عبدالله، نخستین زائر کربلای معلی در روز اربعین سال ۶۱ هجری است. این سنت حسنه در سال‌های حضور ائمه معصومین(ع) با وجود حکومت سفاک و خون‌ریزی اموی و عباسی انجام شده است.
زیارت قبور اولیای دین و به خصوص معصومین (علیهم‌السّلام) مورد سفارش پیشوایان دین است. در این میان، بر زیارت امام حسین (علیه‌السّلام) سفارش ویژه شده است. از جمله، زیارت سیدالشهداء در سالروز اربعین حسینی است که در روایت امام صادق و امام حسن عسکری (علیهم‌السّلام)، بدان سخن رفته است.
در همه این کتب، سند حدیث، روایتی از امام حسن عسکری(ع) می‌باشد که ایشان فرمودند: « نشانه‌های انسان مؤمن پنج‌تاست: پنجاه رکعت نماز روزانه (نمازهای واجب و نافله)، زیارت اربعین، انگشتر به دست راست کردن، پیشانی بر خاک نهادن و بسم الله الرحمن الرحیم را بلند گفتن». این حدیث اولین حدیثی ست که به صراحت از اربعین برای امام حسین(ع) استفاده شده است.
بر اساس چنین نگاهی، فضلیت‌های برای اربعین است که زیارت امام حسین(علیه‌السّلام) از همان زمان ائمه معصومین(علیهم‌السّلام) شروع شد و به جز مقاطعی که جباران مانع برگزاری مراسم و پیاده‌روی برای اربعین می‌شدند، در بقیه موارد این مراسم همواره در طول تاریخ ادامه داشته تا این‌که در دهه اخیر، شیعیان و دوستداران اهل بیت، پیاده‌روی اربعین را تبدیل به رویدادی بزرگ و نمادین از مکتب تشیع در جهان مبدل ساخته‌اند.
در اربعین وظیفه داریم حرکت کنیم؛ برخی تا کربلا می‌روند و برخی هم در شهر و محله خود، به عشق کربلا قدم می‌زنند و ممکن است عده‌ای هم بیایند و به این جاماندگان خدمت کنند؛ این گسترش مفاهیم خیلی به حرکت تمدنی اربعین کمک می‌کند.
حركت نمادین جاماندگان كربلا از تهران به مقصد شهر ري با آگاهی از شأن، جایگاه و منزلت حضرت عبدالعظيم حسني و به اتكاي حديثي از امام هادي (ع) انجام مي‌شود كه مي‌فرمايند: «اگر قبر عبدالعظيم(ع) را كه در نزد شما است، زيارت مي‌كردي مانند كسي بودي كه امام حسين(ع) را در كربلا زيارت كرده است.»
لذا، در بزرگ‌ترین اجتماع مسالمت‌آمیز جهان و این آیین تمدنی، هم‌زمان با برپایی راه‌پیمایی میلیونی اربعین حسینی در کشور عراق به سمت حرم مطهر امام حسین (ع)، آیین پیاده‌روی جاماندگان اربعین در تهران که از سال 1392 برگزار شده است، امسال نیز با هدف رویدادسازی از شعائر شیعیان، تقویت باورهای دینی و ستون‌های نظام اسلامی، تداعی حس حضور در راه‌پیمایی عراق و نگه‌داشت موضوع قیام امام حسین (ع) و زنده نگه‌داشتن فضای معنوی جامعه با قوت و فراگیری بیشتر با عنوان «لشکر حسین علیه‌السلام» برگزار می‌شود تا کسانی‌که توفیق حضور در این سفر معنوی حضور پیدا نکردند، به یاد شهدای کربلا از میدان آیینی امام حسین(ع) تا حرم عبدالعظیم حسنی(ع) به‌صورت نمادین پیاده‌روی کردند.
*گردآوری و تنظیم
منابع:
- تفسیر نمادهای دینی در مناسک شیعی/ محمود تقی‌زاده داوری/ فصلنامه علمی پژوهشی شیعه شناسی/ سال 14/ شماره 53/ بهار 1395
- تحلیل جامعه شناختی از مراسم و مناسک دینی با تأکید بر مراسم عاشورا/ غلامرضا جمشیدی‌ها و علیرضا قبادی / مجله تاریخ اسلام، شماره 30، 1386/ پرتال جامع علوم انسانی
- زیارت اربعین در کلام معصومین/ اربعین نماد تشیع/ خبرگزاری مهر/ گروه دین و اندیشه / یادداشت 30 آبان 1395
- (علیرضا استادیان/ خبرگزاری پانا/ 27 مهر 1398/ مبانی و تأثیرات جامعه‌شناختی پیاده‌روی اربعین حسینی
