زكات به انديشه، مال، بلوغ فکري و هر آنچه به ما بخشيده شده است، تعلق مي¬گيرد. زکات بدن اين است که در ازاء رفع نياز غذايي خود در طول يک سال، قدري از خوراک يك ماه آن (سي وعده غذايي) به نيازمندان اختصاص يابد و با اين ترک عادت، سلامتي آن حفظ شود.
بنابراين، براي کسي که در مدت 11 ماه نگاهي به اجتماع نداشته است، ماه روزه فرصتي است تا به جامعه خود (که نسبت به آن بدهکار است) توجه کند و بخش صرفه جويي شده از روزي خود را به آن بپردازد. با رعايت اين جنبه اجتماعي روزه، بخشي از حق معلوم فقرا از دارايي اغنياء حاصل مي¬شود. در قديم كه جوامع انساني در روستاها يا شهرهاي كوچك مستقر بودند، همه افراد با يکديگر نوعي تعامل داشتند و به فقرا و گرسنگان رسيدگي بيشتري مي¬شد. اين تعامل، در جامعه ايجاد تعادل کرده، آن را از حسرت¬زدگي مصون نگاه مي¬داشت. حسرت¬زدگي در جامعه بر همه افراد آن اثرگذار است و انعکاس آن در روح جمعي، اغنيا را نيز از احساس خوشبختي محروم مي¬کند. بنابراين، ارزش جامعه¬شناختي و روان¬شناختي روزه قابل انکار نيست.
از اين گذشته، تعاليم ديني مانند اين که دروغ بستن به خدا، موجب ابطال روزه مي¬شود، از جمله درس¬هاي بزرگي است که رعايت آنها روزه¬داري را به نتايج معرفتي قابل توجهي مي¬رساند. اگر معناي «الله» را بدانيم و دريابيم که هر جزئي از اجزاي هستي اسمي از اسماي «الله» است، آن وقت معلوم مي شود كه هتك حرمت به هر يک از اجزاي هستي و عدم رعايت تقدس آن هم مي تواند دروغ بستن به خدا محسوب شود. در صورتي که بينش انسان بر اساس اين باور تنظيم شود و روزه¬داري او در اين ماه به نخوردن و نياشاميدن محدود نشود، مسير زندگي او در جهت مطلوبي قرار مي¬گيرد و گر نه، براي او رمضان تفاوتي با ماه¬هاي ديگر سال نخواهد داشت.
* قدر، مركز ثقل رمضان است
موضوع مهمي كه در رابطه با رمضان بايد به آن توجه كرد، شب قدر است. شب قدر مركز ثقل رمضان است. انساني که به خودشناسي دست نيافته باشد، در شب نا آگاهي به سر مي¬برد. انسان را در اين ظلمت قرار داده¬اند تا خود را از ظلمت، به نور برساند و به قدرشناسي (شناخت قدر خود و هستي) نائل شود. پس رسالت او، حرکت از ظلمت به سوي نور است و يافتن راهي به سوي نور هنر وي را به اثبات خواهد رساند.
شناخت قدر و منزلت خود و هستي منجر به درک قدر الهي مي¬شود و بايد در دل ظلمت و تاريكي موجود، به اين قدر رسيد. آنجا كه خداوند به ملائکه فرمود: «اني اعلم ما لاتعلمون»، اشاره¬اي به همين افتخار آفريني بود.
دوش وقت سـحر از غصـه نجـاتـم دادند وانـدر آن ظلمـت شب آب حياتم دادند
چه مبارک سحري بود و چه فرخنده شبي آن شـب قـدر که اين تازه بـراتـم دادند
آب حيات، آگاهي الهي است که مي¬تواند مسير نور را نشان دهد و سلامتي دل و انديشه را به ارمغان آورد (سلام هي حتي مطلع الفجر) و شرط رسيدن به اين آگاهي، برقراري ارتباط انسان (به عنوان يک جزء) با عالم ملکوت (به عنوان کل) است.
رمضان، فضا و شرايط مورد نياز براي رسيدن به قدر را مهيا مي¬کند و به همين دليل، قدر در دل رمضان جاي گرفته است. اما نکته مهم آن است که هر لحظه¬اي از شب يا روز مي¬تواند شب قدر انسان باشد؛ خواه اين لحظه در ماهي که رمضان نام دارد واقع شود و خواه در ماه¬هاي ديگر. زيرا براي هر کسي شب قدر آن زماني است که به شناخت منزلت خود و هستي پي برد و قدر الهي را درک کند. اما اين که شب خاصي از شبهاي ماه مبارک رمضان به اين نام ناميده¬ شده است، به دليل آن است که رسيدن به قدر در رأس اهداف اين ماه است و به اين جهت، حداقل سالي يک بار در اين موعد خاص که شب قدر نبي اکرم(ص) بوده است، يادآوري مي¬شود که همه بايد به شب قدر خود برسند. رمضان مي¬تواند فرد را آماده جهش کند. کسي که در رمضان، عادت و وابستگي را ترک کرده است، براي اين جهش مستعد¬تر است و چه بسا در اين ماه به شب قدر خود دست يابد.
از نظر وضعيت نجومي، ماه رمضان و شب قدر در همه فصول و ايام گردش دارد. خود اين گردش وحرکت در ايام مختلف سال نشان مي¬دهد که براي رسيدن به تحول مورد نظر، نبايد خود را به زماني خاص محدود کرد. معطوف شدن به شبي خاص در صورتي که موجب از دست دادن ساير اوقات شود، يکي از ترفندهاي شيطان است تا گمان ¬کنيم فقط در اين شب امکان دريافت فيضي خاص وجود دارد. با اين ترفند، بسياري از ما که اين شب را به صبح مي¬رسانيم و به نتيجه معلومي نمي¬رسيم، تا سال آينده اميدي به فيوض شب قدر نداريم و به اين نحو، تا سال بعد در غفلت به سر مي¬بريم و شايد سال¬هاي سال، به همين صورت، رمضان را از دست بدهيم. در صورتي که ماه رمضان و شب قدر پيامبر (که در آن قرار گرفته است)، براي همه ما يک فرصت است تا با استفاده از برکاتي که روح جمعي در اين زمان¬ها ايجاد مي¬کند، به رمضان و شب قدر خودمان برسيم؛ اما امکان دستيابي به آن را محدود به خود نمي¬کند. بنابراين، اگر اين ايام و اين شب¬ها گذشت و به معرفتي که بايد مي¬رسيديم، نرسيديم، نبايد فکر کنيم که در زمان¬هاي ديگر نمي¬توانيم به نتيجه برسيم.
(محمدعلي طاهري، پژوهشگر و نويسنده كتاب انسان از منظري ديگر )
