سوگ‌یادهای مجازی ؛ هنر جایگزینی رفتاری در شیوع کرونا

یکی از مسائلی که تحت‌الشعاع شیوع کرونا با تغییرات چشمگیر مواجه شده برگزاری مراسم عزاداری برای فرد متوفی است، چه به علت کرونا فوت شده باشد یا هر دلیل دیگر.

در فضای خالی برگزاری مراسم عزاداری به شکل سنتی، شاهد اجرای این برنامه‌ها در بستر فضای مجازی هستیم، افراد بر اساس طبقه، قومیت، فرهنگ و یا سطح تحصیلات، گروه‌هایی را در فضای مجازی شکل می‌دهند. "سوگ‌یاد"، "یادبود"، "گرامی‌داشت" و یا هر نام دیگری که بر این گروه‌ها گذاشته شود، هدف یکی است؛ چه دعا و قرآن بخوانند و یا خاطرات فرد فوت شده را بیان کنند. 

عزاداری ها با شیوع کرونا از فضای حضور فیزیکی وارد فضای حضور مجازی شده است تا غم در دل مانده ته نشین نشود و بخشی از آن امکان بروز یابد ضمن این که مناسک سوگواری هم که خود شکل بروز غم و اندوه است ، طی شود. برخی هم هزینه‌های برگزاری مراسم عزاداری را به خانواده‌های نیازمند و یا بیماران اختصاص می‌دهند.

فضای مجازی بستر جدید عزاداری

یک جامعه‌شناس در گفت و گو با ایرنا اظهار کرد: امروز رسانه‌های نوین در شکل و سیاق مجازی بر زندگی بشری موثر بوده و در سبک زندگی، ارزش‌ها و نوع تعاملات فردی روزمره تغییرات ملموسی را به وجود آورده‌اند.

دکتر مطهره فولادی با اشاره به اینکه  این شبکه‌ها با دسترسی به مخاطبان گسترده و توانایی شفاف سازی، تبدیل به ابزار بی‌نقصی برای ادامه و توسعه ارتباطات اجتماعی و جبران نقش‌هایی شده که رسانه‌های سنتی به نوعی در ایفای موثر آن بازمانده‌اند، افزود: شبکه‌های مجازی اجتماعی نه تنها امکان برقراری ارتباطی آسان‌تر و دریافت نظرات و حمایت دیگران را مهیا کرده، بلکه توزیع تجارب، افکار و احساسات افراد جامعه را  نیز عهده‌دار شده است.

وی ادامه داد : به نظر می‌رسد برای درک عمیق‌تر تأثیر فرهنگی رسانه‌های جمعی مجازی در جامعه ایران، باید این دیدگاه را کنار بگذاریم که مواجهه با رسانه، به طور مطلق در تعارض  با شیوه‌های سنتی زندگی و منوط به پذیرش شیوه‌های مدرن زندگی است ، چرا که امروز کارکردهای شبکه‌های اجتماعی نه تنها در جهت چالش و تضعیف ارزش‌ها و باورهای سنتی، بلکه به منظور گسترش و تحکیم برخی سنت‌های منطبق با واقعیت اجتماعی جامعه مورد استفاده گسترده قرار گرفته است.

این جامعه شناس گفت: از جمله این تاثیرات متقابل سنت‌ها و رسانه‌های مجازی، کاربرد روز افزون آنها برای حفظ و ترویج ارزش‌ها و عناصر اجتماعی وابسته به سنت است به طوری که امروز پلتفرم‌های اینستاگرام، تلگرام و واتساپ فضای لازم را برای دگرگونی در برخی مناسک دینی از جمله عزاداری‌ها و سوگواری‌های جمعی مانند ایجاد گروه‌ها و صفحات وسیعی توسط هیات‌های مذهبی، برگزاری و پخش زنده مراسم عزاداری، برپایی روضه‌ها، موعظه‌ها، منابر مجازی و برگزاری یادبودهای مجازی فوت شدگان فراهم کرده است.

وی افزود : در دوران شیوع کرونا که فرصت برگزاری مجالس و همنشینی‌های تسلی‌بخش جمعی، با محدودیت‌هایی همراه شده، این قابلیت فضای مجازی معنیاز به فعالیت آشکار و نمایان ندارد، به فرد فرصت داده است بدون این که برای مدت ها از خانه بیرون بیاید ، با هزاران نفر ارتباط بر قرار کند. در واقع فضای مجازی که به صورت خودجوش امکان برگزاری چنین گردهمایی‌هایی را فراهم کرده و افزایش همبستگی‌ها و حمایت اجتماعی را به دنبال دارد.

تغییر در سبک سوگواری

یک روانشناس هم در این زمینه به ایرنا گفت: اختلال سوگ در دسته اختلالات افسردگی قرار می‌گیرد و فردی که بتازگی سوگوار شده حالات و افکاری شامل بی‌قراری،احساس پوچی و ملال، خشم و نفرت ناشی از فقدان، بی‌خوابی، کاهش وزن، اختلال در توجه و تمرکز، تمایل به مرگ برای پیوستن به عزیز از دست رفته، بی‌اعتمادی به دیگران، احساس تنهایی و بی‌علاقگی به آینده را تجربه می‌کند.

دکتر مبینا شهریاری با اشاره به مراحل سوگواری از جمله انکار، خشم و عصبانیت، حسرت و چانه‌زنی، بروز افسردگی و رسیدن به پذیرش، افزود :  طی کردن این مراحل و در نهایت پذیرش مرگ از سوی خانواده فرد متوفی، سوگواری را تسهیل می‌کند.

وی با بیان اینکه شیوع کرونا به کلی سبک زندگی بشر را تغییر داده و یکی از تغییرات بسیار مهم  نیز برگزار نشدن مراسم تدفین و ترحیم برای فرد متوفی به شکل سنتی است، تصریح کرد: همان طور که می‌دانیم انسان موجودی اجتماعی است و نیازمند آن است که در شادی و غم هیجانات خود را بروز دهد و اگر این بروز هیجان اتفاق نیفتد ، باعث آسیب به خود و مختل شدن روال زندگی عادی می‌شود.

شهریاری با اشاره به اینکه وقتی سبک زندگی تغییر می‌کند روابط  هم دستخوش تغییر می‌شود، افزود: در گذشته که شرایط عادی بود وقتی فردی عزیزی را از دست می‌داد مراسم تدفین، ترحیم، سوم، هفتم، چهلم تا آخرین مراسم که سالگرد بود در حد توان خانواده و رسم و رسومی که داشتند انجام می‌شد و دوستان و نزدیکان سعی می‌کردند در این مراسم حضور فیزیکی می یافتند و مراسم باشکوه فراوان برگزار می شد تا باعث زدودن یا کاهش غم در ل صاحب عزا شوند ولی در شرایط کنونی و شیوع کرونا که بر اساس پروتکل‌های ستاد ملی کرونا تجمع اینچنینی ممنوع است ، سوگواری برای فرد متوفی هم با تغییراتی همراه شده است.

نگاه روانشناسی هم به برگزاری مراسم عزاداری در فضای مجازی، مثبت است. در حالی که خانواده متوفی نیاز به رفتار حمایتگرانه دارد اما به دلیل شیوع کرونا نمی‌تواند این رفتار را به شکل فیزیکی دریافت کند، با کمی تغییر شکل، این رفتار به فضای مجازی منتقل شده و خانواده متوفی تنها نمی‌ماند.

مراسم حمایتگرانه مجازی

شهریاری با اشاره به برگزاری مراسم حمایتگرانه مجازی، ادامه داد: افراد با تشکیل گروه‌های مجازی، جای خالی برگزاری مراسم سنتی عزاداری را تا حدودی پر می‌کنند. در این سوگ یادها ، اقوام و دوستان در گروه مجازی که تشکیل می‌دهند به نوعی گرد هم می‌آیند و بخشی از این عزاداری‌ها را جبران می‌کنند. به عنوان نمونه در یک ساعت مشخص افراد در گروه حاضر می‌شوند و قرآن و دعا  تلاوت کرده و ختم انعام می‌گیرند.

این روان شناس با بیان اینکه نوشتن افکار و احساسات مختلف  در مورد فرد از دست رفته و خاطرات او در تسهیل سوگواری کمک کننده است‌، گفت : فضای مجازی در عین حال این ویژگی مهم را دارد که افراد می توانند خاطراتی را که از فرد متوفی دارند بیان کنند و از این طریق یادش را گرامی بدارند.

وی با تاکید بر این که باید نکاتی را در نوشتن افکار و ابراز احساسات به صورت مکتوب رعایت کرد ، افزود : باید از به کار بردن جملاتی مانند "همه ما یک روز می‌میریم"، "قسمت بود خواست خدا بود" و یا "خدا روشکر خودت سالمی" خودداری شود، چون بیان این جمله‌ها مانع برون‌ریزی عواطف و احساسات منفی فرد داغدیده می‌شود.

شهریاری با  بیان اینکه همدلی بهتر از همدردی است چرا که همدلی تنظیم احساسات با طرف مقابل است ، ادامه داد: نکته دیگری که باید به یاد داشته باشیم این است که در شبکه‌های مجازی عکس و فیلم خاکسپاری و کلیپ‌های خیلی سوزناک پخش نکنیم و اجازه بدهیم و قبول کنیم فرد سوگوار احساس غم، خشم، دلتنگی یا فقدان شدید را بروز دهد.

امکانات آنلاین سوگواری

این روانشناس یادآور شد: امکانات آنلاین برای همدلی و تسلیت ، فضای مناسبی است تا باعث دردسر جدید برای خود و خانواده فرد متوفی نشویم.

وی با اشاره به اینکه فضای مجازی در این دوران بحرانی و اپیدمی کرونا بهترین گزینه برای ابراز همدلی با خانواده داغدیده است، تصریح کرد: نه تنها ایرادی بر آن وارد نیست بلکه باید در این شرایط فرهنگ سازی کنیم تا از شیوع بیشتر کرونا پیشگیری شده و هزینه‌های مراسم هم صرف بیماران بی‌بضاعت شود تا کمی از اندوه خانواده داغدیده کم شود.

شهریاری خاطرنشان کرد: وقتی سبک زندگی تغییرمی‌کند رفتار و روابط اجتماعی ما هم تغییر می کند و برگزاری یادبودهای مجازی برای فرد متوفی هم برای امنیت جان و روان افراد دیگر و خودتان دارای اهمیت است.

کرونا بر بخش‌های مختلفی آسیب وارد کرده، روابط اجتماعی را مختل و بخش‌های اقتصادی را دچار رکود کرده است اما هنر انسان بودن، استفاده از فضاهای جایگزین برای رفع آسیب‌های احتمالی کرونا است، فضای مجازی به بستری تبدیل شده تا افراد بدون اضطراب ناشی از مبتلا شدن به کرونا، بتوانند عزاداری کرده و برای خانواده متوفی تسلی‌بخش باشند.