راهکارهای مواجهه با آسیب‌های اجتماعی شهر تهران

متعاقب شکل‌گیری و گسترش رشته جامعه‌شناسی، واژۀ آسیب‌شناسی از علوم پزشکی و زیستی به عاریت گرفته شد و برای مطالعه آسیب‌های اجتماعی به کار آمد. اگر در علوم پزشکی از واژۀ پاتولوژی (آسیب‌شناسی) برای مطالعه امراض بدنی استفاده می‌کنند، در جامعه‌شناسی مفهوم آسیب‌شناسی اجتماعی (Social Pathology) برای مطالعه نابسامانی‌ها و یا امراض اجتماعی مانند خودکشی، سرقت و قتل که وجهی اجتماعی دارند، به کار می‌رود (ستوده،1398: 17).

گروهی از جامعه‌شناسان در تعریف آسیب اجتماعی بر نابهنجاری‌های اجتماعی تأکید دارند. تعاریف زیر در این دسته جای می‌گیرند.

آسیب‌های اجتماعی به هر رفتاری گفته می‌شود که برخلاف هنجارها و فُرم‌های اجتماعی از فرد سر زده و کارکرد وی را مختل کرده و به تبع آن کارکرد خانواده و جامعه را تحت شعاع قرار می‌دهند (ساروخانی، 1370: 524).

آسیب‌های اجتماعی به هر نوع عمل فردی یا جمعی اطلاق می‌شود که در چارچوب اصول اخلاقی و قواعد عامِ جامعه قرار نمی‌گیرد و در نتیجه با منع قانونی و یا قبح اخلاقی و اجتماعی رو به رو می‌شود. به همین دلیل کجروان سعی دارند کجروی‌های خود را از دید ناظران قانون، اخلاق عمومی و نظم اجتماعی پنهان نمایند، زیرا در غیر این صورت با پیگرد قانونی، تکفیر اخلاقی و طرد اجتماعی مواجه می‌شوند (عبداالهی، 1381: 15).

تعاریف فوق موضوع آسیب‌های اجتماعی را به نابهنجاری‌ها و کجروی‌های اجتماعی تقلیل می‌دهند. در صورتی که مصادیق فراوانی در جامعه جریان دارد و یا اتفاق می‌افتند که آسیب اجتماعی محسوب می‌شوند، اما لزوماً کجروی اجتماعی یا جُرم نیستند. مانند حاشیه‌نشینی، بیکاری، زنان سرپرست خانوار و کودکان کار. به بیان دیگر مصادیق ذکر شده به منزله تخطی از هنجارهای اجتماعی نیستند، اما آسیب اجتماعی به حساب می‌آیند.

به همین دلیل گروهی دیگر از جامعه‌شناسان تعریف وسیع‌تری از آسیب‌های اجتماعی ارائه می‌دهند: آسیب‌های اجتماعی به دسته‌ای از نابسامانی‌ها اجتماعی و یا نابهنجاری‌های رفتاری به صورت فردی یا جمعی اطلاق می‌شود که ریشه در بی نظمی‌ها و کژکارکردی‌های ساختارها و نهادهای اجتماعی دارند و پیامدهای نامطلوب روانی، جسمی و مادی به ویژه در اقشار خاص و آسیب پذیر ایجاد می‌کنند. در بخش نابسامانی‌های اجتماعی می‌توان بیکاری، فقر، حاشیه‌نشینی و کودکان کار را مثال زد و در بخش نابهنجاری‌های اجتماعی قتل، سرقت، زورگیری و روسپیگری مصداق دارد (ستوده، 1398: 20 و رزاقی،1400).

تعاریفی که در بالا ارائه شد، آسیب‌های اجتماعی را در پارادایم نظم اجتماعی می‌نگرد. در این پارادایم، جامعه در نظمی ارگارنیک بسر می‌برد و اگر نهادهای اجتماعی کارکرد خود را به درستی انجام ندهند، در آن صورت آسیب‌های اجتماعی رخ می‌دهند و کلیت جامعه را دچار اختلال می‌کنند. از این رو لازم است نهادها و ساختارهای اجتماعی وظایف خود را به نحو مطلوب انجام دهند، به گونه‌ای که نرخ آسیب‌های اجتماعی کاهش یابد و در نتیجه انتظام اجتماعی برقرار بماند.

در برابر پارادایم نظم اجتماعی، پارادایم تضاد اجتماعی در مواجهه با آسیب‌های اجتماعی قرار دارد. جامعه‌شناسان تضاد بر این نظرند که نظام اجتماعی ظاهراً واجد نظم است، اما در بطن آن خیل عظیمی از تضاد و نابرابری موج می‌زند که ماحصل آن بروز انواع آسیب‌های اجتماعی مانند فقر و بیکاری است. به نظر آنان این نظمِ نابرابر در عرصه‌های اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی منشاء آسیب‌های اجتماعی است و آن ها را تولید و بازتولید می‌کند.

آسیب‌شناسی اجتماعی صرف نظر از پارادایم‌های نظری، سه هدف را در مواجهه با آسیب‌های اجتماعی پی‌گیری می‌کند. اول مطالعه و شناخت آسیب‌های اجتماعی و علل پیدایی و گسترش آن‌ها. دوم پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی و سوم مداخله و درمان آسیب‌دیدگان. به وجهی که این اهداف، سالم سازی محیط اجتماعی برای همگان را در چشم انداز دارد.

کلان شهر تهران محصول چند دهه رشد شتابان و نامتوازن شهری شدن در عرصه‌های کالبدی اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی است. به طوری که از یک سو آکنده از رشد کالبدی، فیزیکی و اقتصادی است و از سوی دیگر از توسعه اجتماعی و فرهنگی کم بهره و حتی در بعضی از مناطق و محلات شهر بی بهره است. نتیجه چنین رشد ناموزنی، پدیداری و افزایش انواع نابسامانی‌های اجتماعی مانند حاشیه‌نشینی، اعتیاد، کودکان کار، زنان سرپرست خانوار و انواع کجروی‌های اجتماعی مانند سرقت، زورگیری  و رفتارهای پُرخطر است.

مواجهه در برابر آسیب‌های اجتماعی مبتلابه شهر تهران نیازمند عقلانیت (علمی و اجتماعی) از سوی سازمان‌های متولی شهری است. عقلانیتی که ظرفیت‌های علمی، دانشگاهی و تخصصی شهر را به کار گیرد. امکانات سازمان‌های مردم نهاد و سازمان غیر دولتی را شناسایی کرده و به خدمت در آورد. پتانسیل‌های مشارکت مردمی را سازمان‌دهی کند. از تجارب محله‌گرایی بهره برداری نماید و همکاری و تعامل سازمان های ذی ربط در برنامه‌ها و اقدامات  عملی را لحاظ کند و آنان را همسو و هم افزا نماید.

در این راستا طرح استفاده از ظرفیت‌ها و توانمندی‌های شهرداری تهران در پیشگیری، کاهش و مداخله در آسیب‌های اجتماعی شهر تهران در قالب راهکارهای ذیل ارائه می شود (رزاقی، 1390).

- ارزیابی جامع و علمی در تعریف، طبقه بندی، انواع ویژگی‌ها و مصادیق و میزان و شدت دامنه خطر آسیب‌ها و ناهنجاری‌های اجتماعی شهر تهران.

- شناسایی نقاط پُرخطر اجتماعی و تهیه برنامه عملیاتی برای ساماندهی هریک از نقاط.

- رصد تغییر و تحولات جریان‌های تأثیرگذار بر انسجام اجتماعی و فرهنگی در سطح تهران.

- آینده‌پژوهی و آینده‌نگری دربارۀ روند تغییر و تحولات آسیب‌ها و ناهنجاری‌های اجتماعی و خُرده فرهنگ‌های کجرو در شهر تهران و مناطق حاشیه‌ای.

- بهره‌برداری از مطالعات، پژوهش‌ها و تجارب سیاستگذاری و برنامه‌ریزی در کشورهای موفق در مواجهه با آسیب‌ها و ناهنجاری‌های اجتماعی.

- حمایت از پژوهش‌های کاربردی و کاربست آن جهت پیشگیری و مقابله با انواع آسیب‌های اجتماعی و فرهنگی.

- طراحی، تدوین و استقرار نظام پایش و سنجش کم و کیف آسیب‌ها و ناهنجاری‌های اجتماعی در شهر تهران.

- تأسیس و راه اندازی مرکز نوسانات کیفیت زندگی در ابعاد رفاه عینی، رفاه ذهنی و رضایت از زندگی.

- همکاری و مشارکت در برنامه‌های اشتغال‌زایی با رویکرد حمایتی.

- همکاری و مشارکت در برنامه‌های کارآفرینی و هم چنین آموزش‌های حرفه‌ای متناسب با بازار کار.

- بهره‌برداری و اجرای الگوها و برنامه‌های توانمندسازی و خانه‌سازی‌های مشارکتی جهت ایجاد سرپناه برای بی‌خانمان‌ها و بهبود کم و کیف مسکن در مناطق حاشیه‌شین شهری.

- رشد و توسعه، حمایت و اجرای برنامه‌های توانمندسازی، اقدام اجتماعی و مشارکتی در محلات جُرم خیز و آسیب‌زا بر محور اجتماعات محلی و تشکل‌ها و سازمان‌های مردم نهاد سنتی و مدرن.

- تقویت و افزایش نقش شورا‌یاری‌ها محلات و سازمان‌های غیر دولتی جهت شناسایی و بازتوانی اقشار آسیب‌پذیر و بازپروری اعضای دستجات کج رو و ناسازگار.

- اهتمام در سیاست اجتماعیِ بهنگام‌سازی و آسان‌سازی ازدواج از طریق تقویت برنامه‌های اعتبارات و تسهیلات رفاهی.

- حمایت از گسترش مراکز خدمات مداخله‌ای مانند مراکز مددکاری اجتماعی جهت بازپروری و بازتوانی افراد آسیب خورده.

- گسترش و تقویت برنامه‌های خدمات سلامت روانی و اجتماعی و مداخله در بحران مانند مشاورۀ روان‌شناختی و مددکاری اجتماعی.
- حمایت از خدمات بنگاه‌های کاریابی و اشتغال‌زایی‌های کوچک.

- اجرا و حمایت از برنامه‌های آموزشی مهارت‌های زندگی و فنون ارتباطی با رویکرد خویشتن‌داری و مهار خشم و پرخاشگری در زندگی خانوادگی و شهری.

- گسترش فرهنگ کتاب و کتابخوانی در شهر به ویژه در مناطق حاشیه‌نشین.

- ایجاد و گسترش همکاری‌های آموزشی شهرداری و نیروی انتظامی (آموزش‌های ضمن خدمت) در راستای ساماندهی و تقویت نگرش‌ها، روش‌ها و شیوه‌های نرم و انعطاف‌پذیر در برخورد با ناهنجاری‌های اجتماعی و فرهنگی  به منظور کاهش هزینه‌های کنترل انتظامی.

- اجرا و گسترش آموزش‌های  تقویت توانایی‌های مهارتی خانواده در پرورش و مراقبت از فرزندان.
- حمایت ازبرنامه‌های آشناسازی آحاد شهروندان با قوانین و مقررات کیفری، شهروندی و شهرنشینی از طریق مراکز آموزشی، فرهنگی و رسانه‌ای شهر.

- حمایت و پشتیبانی بیشتر از تشکیل کانون‌های فرهنگی، هنری، گردشگری و تفریحی.

- گسترش برنامه‌های سلامت روانی و نشاط اجتماعی.

- مشارکت در هزینه‌های یارانه فرهنگی و تفریحی با هدف غنی سازی اوقات فراغت اقشار آسیب‌پذیر و کم در آمد به ویژه در مناطق حاشیه‌نشین.

- بهره‌برداری از ظرفیت‌ها و امکانات ورزشی و تفریحی در شهر جهت سالم‌سازی اوقات فراغت شهروندان.

- استفاده از ظرفیت‌های مالی، علمی، مهارتی و فنی بخش خصوصی جهت غنی‌سازی اوقات فراغت شهروندان به ویژه نوجوانان و جوانان.

- جلب مشارکت مؤسسات خصوصی جهت تولید و عرضه کالاها و خدمات فرهنگی و هنری با محتوای بومی با کیفیت و متناسب با مقتضیات و نیازهای امروزین نسل جوان.

- حمایت از استعدادها و سرمایه‌های فرهنگی مانند هنرمندان، نویسندگان و تولیدکنندگان کالاها و خدمات فرهنگی و هنری در راستای تحکیم مبانی اخلاقی و عرفی جامعه.

- تقویت و بسط شهریت و عرصه های عمومی شهر.

- ساروخانی، باقر (1370) درآمدی بر دایرة المعارف علوم اجتماعی، تهران: مؤسسه کیهان: چاپ اول.

- ستوده، هدایت الله (1398) آسیب‌های اجتماعی (جامعه‌شناسی انحرافات)،  چاپ بیست و هفتم، تهران: آوای نور.

- عبداللهی، محمد( 1381) اولین همایش آسیب‌های اجتماعی، جلد اول، تهران: اگه.