توماس هابز، فیلسوف بریتانیایی و یکی از بنیانگذاران فلسفه سیاسی می گوید: «اگر بتوانم آن چه را که می خواهم و آرزو می کنم، بدون هیچ موانعی به دست بیاورم، آنوقت یک فرد آزاد هستم.»
اما امانوئل کانت معتقد است: «هر عملی که با انگیزه میل محسوس انجام شود، نمی تواند آزادی باشد». در نگاه کانت، همان گونه که انسان می تواند اسیر نیروهای بیرونی خود باشد، می تواند برده تمایلات درونی خود نیز شود. در حقیقت، آزادی عمل به معنای دقیق آن از «عمل عقلانی» انسان سرچشمه می گیرد و «آزاد» تلقی می‌شود. گاه مفهومی به نام آزادی بدین جهت جذابیت دارد که نبودن آن، خود را به شکل مانعی از بیرون بر سر راه انجام یک کنش فردی نشان می‌دهد. اما با مهار کردن خواهش ها و امیال انسان به وسیله آموزش، می‌توان آن ها را تبدیل به ارجح کرد.
معمولا فرآیند جامعه‌پذیری هم آزاد کننده است و هم انسجام دهنده؛ زیرا آنانی که دچار انحرافات شدید اجتماعی می شوند، به دلیل سوابق روانی شان دچار بیگانگی و انزوای شدید اجتماعی هستند. درک ما از واقعیت چیزها و توانایی ما در ارتباط مؤثر با آن ها به شیوه ای که ذهن ما به شکل پنهان و بی سر و صدا در پس زمینه خود بدان عمل می کند، ارتباط دارد.
توانایی بدن ما در دستیابی به چیزها، فراهم آورنده درک ما از واقعیتِ کاری است که انجام می دهیم. همانگونه که در اواخر قرن نوزدهم بسیاری از اندیشمندان و مبتکران شکل جدیدی از سلاح کشتار جمعی و نیز شکل تازه ای از ارتباطاتِ الکترونیکی را پیش بینی کرده بودند؛ اما چیزی که مورد غفلت واقع شده بود، ظهور و گسترش فراگیر «ماشین» بود. زیرا هیچ کس درکی از سلسله حوادث و اتفاقات ناشی از اختراع موتورِ احتراقِ داخلی که در حوزه های تکنولوژی، تجارت، جامعه و سیاست در حال شکل گیری بود، نداشت.
در اینترنت نیز مفهوم «آزادی» چنان برساخته شده است که به سقوط کردن در بی بند و باری ارزش می دهد و آن را به یک هنجار اجتماعی تبدیل می کند. این نمونه ای از فروپاشی ارزش هاست و چیزی جز هرج و مرج را در پی ندارد. چون اینترنت زمینه ی مناسبی برای عرضه ی بد و خوب، یا درست و نادرست را فراهم می کند، پس نظارت بر آن نیز ضروری است. زیرا یک زبان طبیعی را هم می توان با برهم زدن نظام ساختاری قواعدش، به طرز خوب و یا بد تغییر داد.
اما آیا این حقایق به تنهایی می تواند مؤید این نظر باشد که استفاده از زبان طبیعی چه نیازی بر نظارت و کنترل دارد؟ همواره یک «سطح حداقل از ارتباطات» مورد نیاز است تا اجازه ی شکل گیری کامل سلیقه ها و علایق در محل تلاقی و درهم آمیزی آن شکل بگیرد. بدین معنا که اینترنت، فضا را بیشتر برای سازگاری و وفاق مهیا می کند و نه تشکیل یک وحدت هماهنگ و سازگار؛ یعنی اَدمین ها و وبگردها این فرصت را پیدا می کنند که به جستجوی افراد هم عقیده و هم نظر با خود بپردازند و نوع تاثیرات اصلاحی و پالایشی ای را که در فرایند معمولی آموزشی به کار گرفته می شود را کنار بگذارند.
باید یاد آور شد که ارتباط افراد از طریق اینترنت به شیوه های مختلف نسبت به انواع ارتباطات معمول و روزمره ی دیگر که با حضور فیزیکی افراد همراه است، حالتی تقلیل یافته دارد. و همانگونه که «گوردون گراهام» استاد فلسفه هنر و اخلاق در کتاب «فلسفه هنرها» اشاره می کند، به وسیله ارتباط با اینترنت می توان به آسانی شخصیت هایی خیالی ساخت و مخاطبان را با این شخصیت های ساختگی فریب داد، امری که در دنیای واقعی و غیر مجازی غیر ممکن و یا بسیار مشکل است.
فهم این که چرا این گونه مباحث مطرح می شود، شاید به دلیل آن است که به نظر می رسد از جنبه ارتباط های شخصی، بسیاری از ما نیازمند به تماس چهره به چهره و مستقیم داریم.
«هیوبرت دریفوس» استاد فلسفه و نظریه پرداز هوش مصنوعی در امریکا استدلال می کند که اعتماد به اشخاص دیگر تا حدی بر اساس این تجربه است که آن ها از آسیب پذیری ما در یک موقعیت رو در رو- هنگامی که فرصت استفاده از آن وجود دارد- بهره نمی برند. معمولا اشخاص در ارتباطات خود نیاز به نوعی از زبان هستند که ضرورت تسلیم امیال و هوس های مهار نشده را به اثرگذاری های جامعه پذیر آشکار می کنند. حتی آنانی که از اینترنت برای پیدا کردن افراد هم عقیده استفاده می کنند، مجبور هستند ابتدا راهی برای «گفتگو» با یکدیگر پیدا کنند. حتی اگر پیوند علاقه و میل های مهار نشده باعث ایجاد فعالیت های جمعی درگروه های مجازی و اتاق های گفتگو شود، باز هم نیاز است تا در جهت نظم و انضباط اجتماعی، ابتدا گام هایی برداشته شود.
البته گاهی هم خطراتی در ایجاد ارتباط غیرمجاز(حقیقی) وجود دارد؛ به عنوان مثال، یک دلیل برای احتیاط در روابط غیر مجازی یا واقعی این است که ما معمولا بر اساس ادراکمان از جذابیت جسمی افراد استنباط های ناموجهی داریم. مثلا در پیامد آن چه که روانشناسان «اثر مثبت هاله ای» می نامند، افرادی که از نظر فیزیک بدنی جذاب تر هستند، باهوش تر، اخلاقی تر، سازگارتر و کارآمدتر نیز شمرده می شوند.
البته این تنها جذابیت فیزیکی نیست که بر قضاوت ما اثر می گذارد بلکه نشانه های دیگری مانند: سن، جنس، ثروت، نژاد، سبک لباس پوشیدن، لهجه و طبقه ی اجتماعی نیز به شدت بر قضاوت ما نسبت به دیگران تاثیر دارد. یکی دیگر از مشکلاتی که می تواند برای کاربران درد سر ایجاد کند، اقدامات ناپخته و غلطی است که در تبلیغات اینترنتی و تحت عنوان: «هرزنگاری» انجام می گیرد. به عنوان نمونه، ارسال پیام های تبلیغاتی برای همه ی گروه های خبری و یا ارسال شعارها و پیام های بی ربط، که اگر ارسال هم نشود، هیچ کسی به زحمت نمی افتد و رنجی نمی برد و... بلکه باعث به وجود آمدن مشکلات زیادی مثل ایجاد جریان هایی از پیام های وهن آمیز شده و به دنبال آن دستگاه رایانه ی ما قطع و خاموش می شود.
باید به این نکته اشاره کرد که همیشه یک واقعیت انکار ناپذیر درباره فضای مجازی وجود دارد که اینترنت، فواید، منافع و امکانات نوینی در مقیاس بسیار وسیعی را موجب شده است، به نحوی که در آینده اتصال بدان به همان اندازه که می تواند مفید باشد، دردسر ساز نیز خواهد بود. با وجود این مثل داشتن تلفن و اتومبیل و بسیاری از ملزومات دیگر رفاهی که در زندگی مردم ضروری است؛ یا اتومبیل و تلفن که نحوه زیست ما را دستخوش تغییر و تحول می کند.
در پایان گفتار خود، باید به فرهنگ اسلامی و ایرانی اعتماد کنیم. چرا که باید باور داشته باشیم وجود آدمی یکی از معجزه های بزرگ خداوند است. مردم همانند پیشینیان خود به زندگی عاطفی، خلاق و سازنده ادامه خواهند داد و بدان ارج خواهند گذاشت. زیرا اگر تغییرات ایجاد شده به وسیله ی اتومبیل، تلفن و اینترنت عجیب است، اعجاب آورتر این است که با وجود تفاوت های عظیم آن ها در مقاطع تاریخی گذشته، هنوز هم مردم آثار افلاطون، اشعار شکسپیر، غزلیات حافظ، رباعیات عمر خیام، رمان های تولستوی، احادیث و نصایح ائمه اطهار(ع) و داستان های قرآنی را نیز با احترام می خوانند و در آن تفکر و تحقیق می کنند؛ همچنان که مشکلات فراگیر هر عصر را هم با مشارکت یکدیگر بر دوش می کشند. تکنولوژی مدرن ممکن است به پیشرفت عظیمی در مبارزه با فقر و بیماری ها نائل شده باشد، اما احمقانه است اگر باور کنیم که فقط تکنولوژی می تواند فقر و بیماری را ریشه کن کند.
منابع:
- فلسفه هنرها-درآمدی بر زیبایی شناسی، اثر: گوردون گراهام- ترجمه مسعود علیا-نشر ققنوس
- جامعه شناسی معاصر(بخش دوم: گروه های اجتماعی) اثر: دیانا الیزابت كندال. ترجمه: فریده همتی. انتشارات جامعه شناسان 1390
جستاری فلسفی در ماهیت اینترنت: گوردن گرام، ترجمه دکتر محمد رضا امین ناصری، انتشارات کویر 1393 * تاملی درباره رابطه انسانی از راه اینترنت-نشریه ره آورد نور، شماره 6 بهار 1383
-نگاهی روش‌شناسانه به نظریۀ قرارداد اجتماعی توماس هابز: مجتبی جاویدی (استادیار، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه شیراز) . فصلنامه مطالعات حقوق عمومی دانشگاه تهران
*کارشناس هنری
