احمدي نژاد با اشاره به سستي زمين تهران، بحث كهنه قطار هوايي يا همان مونوريل را يادآوري كرد و ادامه داد:« قطار هوايي امروز در دنيا شناخته شده است در حالي كه تعجب مي‌كنم بعضي‌ها بين قطار هوايي و متروي زيرزميني دعوا درست مي‌كنند در حالي كه اينها دو سيستم جابجايي هستند و مي‌توانند با هم كار كنند و اتوبوس هم مي‌تواند بين اين دو باشد و ارتباط را برقرار كند و ايستگاه‌هاي اينها مي‌توانند همديگر را پوشش دهند.»
اين صحبت هاي رئيس جمهور در برنامه تلويزيوني ناخودآگاه ذهن ها را به گذشته سوق داد. زماني كه بحث منوريل در شوراي شهر و شهرداري مطرح و اختلافات بسياري بر سر آن وجود داشت. صحبت هاي شهردار وقت درباره منوريل،برآورد هزينه ها و ... تا مدت ها خوراك صفحه اول روزنامه ها بود.
هزينه احداث طرح آزمايشي مونوريل در مسير صادقيه به ميدان آزادي يك سال و نيم بعد از مراسم كلنگ‌زني اين طرح دو ساله، اعلام شد. طرح آزمايشي مونوريل از سال 1382 با برآورد هزينه‌اي معادل 12 ميليارد تومان سر زبان‌ها افتاد و با گذشت حدود 17 ماه از مراسم كلنگ‌زني اين طرح در مرداد ماه 1384 هزينه اجراي آن حدود 40 ميليارد تومان اعلام شد.
اين در حالي است كه رئيس جمهور در گفت‌وگوي تلويزيوني اخير مي‌گويد:« قطارهاي شهري از نظر علمي چيزهاي شناخته شده‌اي هستند و قطعاً هزينه كمتري نسبت به مترو دارند و قابل اثبات است كه كمتر از نصف مترو هزينه‌بر است و معنايش اين است كه مي‌توانيم با اين هزينه دو برابر استفاده كنيم.»
به هر حال تكرار چندباره بحث ناتمام مونوريل تهران و حاشيه‌هاي ناگزير آن از سوي بالاترين مقام اجرايي كشور، فرصتي دوباره شد براي مرور سابقه مونوريل سازي در كلان‌شهري كه ساخت يك پل روگذر يا تونل شهري يا متروي زيرزميني اين همه معارض ملكي و تاسيساتي دارد.
***پيشينه مونوريل
سابقه ساخت مونوريل به سال‌هاي آخر قرن 19 ميلادي باز مي‌گردد، زماني كه تب استفاده از ريل و وسايل نقليه‌اي كه روي ريل حركت مي‌كنند در دنيا بالا گرفته بود در همين سال‌ها چندين طرح مطرح شد كه در آن وسيله‌هاي نقليه‌اي با دو چرخ فلزي روي يك ريل حركت مي‌كردند.
شايد بتوان گفت مونوريل از خاصيت مدرن بودنش هم ضرر مي‌كند و هم بهره مي‌برد. آنهايي كه طرفدار منوريل هستند، اغلب شيفته ظاهر مدرن آن شده‌اند كه نويدبخش دنيايي فانتزي در آينده است و آنهايي هم كه منوريل را دوست نمي‌دارند، اغلب آن را فانتزي‌تر از آن مي‌دانند كه بتوانند به عنوان يك وسيله حمل و نقل عمومي به حساب آورند.
منوريل سالهاست كه در نقاط مختلف دنيا به عنوان وسيله‌اي فانتزي در پارك‌هاي بازي و سرزمين‌هاي عجايب به كار مي‌رود. ايده چنين استفاده‌اي از منوريل هم نخستين بار به ذهن والت ديزني رسيد. او در سال 1959 ميلادي نخستين منوريل آمريكا را در پارك معروف خود، ديزني‌لند راه‌اندازي كرد.
اين كار او سبب شد بازديدكنندگان زيادي از نقاط مختلف آمريكا به ديزني‌لند بيايند تا اين وسيله نقليه عجيب را ببينند و سوار شوند. اما مونوريل در همين مرحله ماند و هيچ‌گاه به طور جدي از پارك‌هاي فانتزي خارج نشد.
از ديدگاه مديريت شهري هم مونوريل با توجه به تجارب چندين دهه‌اي شهرهاي بزرگ و پيشرفته جهان وسيله‌اي لوکس، گران و پرهزينه است که در برنامه‌هاي مديران شهري يا از سر اجبار مورد استفاده قرار مي گيرد و يا تنها جايگاه تفريحي و توريستي دارد و به طور کلي با حمل و نقل شهري دنيا غريبه است.
موافقان همواره مونوريل را کليد حل مشکلات ترافيک در کلان شهر تهران دانسته اند و احداث اين وسيله حمل و نقل شهري را تبليغ و حمايت مي‌كنند و مخالفان نيز همواره به وضعيت اين وسيله حمل و نقل عمومي در شهرهاي دنيا اشاره مي‌کنند و با استفاده از نظرات کارشناسي، آمارها و اطلاعات موجود، احداث آن را در پايتخت غير اقتصادي، ناکارآمد و به دور از توجيهات فني مي‌دانند.
بدين ترتيب با بررسي وضعيت مونوريل در حمل و نقل شهرهاي مختلف دنيا، جايگاه اين وسيله در حمل و نقل شهري بيش از پيش مشخص شده و بهتر مي‌توان در مورد توانمندي، کارايي و نقاط و ضعف و قوت آن قضاوت کرد.
***مونوريل دردنيا
در سراسر دنيا تنها300 كيلومتر خط مونوريل و در مقابل، بيش‌از هشت هزار كيلومتر خط مترو وجود دارد.
تنها 15 كشور دنيا مونوريل را به عنوان بخش كوچكي از سيستم حمل و نقل در برخي شهرهاي خود به كار گرفته‌اند و تعداد خطوط فعال مونوريل در شهرهاي جهان تنها 47 خط آن هم با كاركرد توريستي آن است.
با قاطعيت مي‌توان گفت در هيچ جاي جهان مونوريل به صورت گسترده ساخته نشده است.
در ژاپن تنها 10خط مونوريل به طول 106كيلومتر وجود دارد، آمريكا با 10خط مونوريل جمعا به طول حدود 52 كيلومتر در جاي دوم است كه نيمي‌از آن هم در «ديزني‌لند»ها نصب شده‌است.
در مالزي هم كه پنج خط، جمعا به طول 3/28 كيلومتر وجود دارد، مونوريل وسيله‌اي براي تردد در مناطق توريستي است. پس از اين كشورها، آلمان با 5/23كيلومتر و سه خط، چين با 5/23 كيلومتر و سه خط، سنگاپور با 2/10 كيلومتر و سه خط و استراليا با 9/6كيلومتر و سه خط، انگليس با 7/4 كيلومتر و 2 خط، كره با 4/4كيلومتر و دو خط در رده‌هاي بعدي قرار دارند.
در تمام اين كشورها عمده سيستم حمل‌ونقل عمومي‌به عهده مترو و اتوبوس است. مونوريل‌ها از نظر ظرفيت به سه دسته تقسيم مي‌شوند؛ مونوريل‌هاي بزرگ، مونوريل‌هاي متوسط و مونوريل‌هاي كوچك. مونوريل‌هاي بزرگ تنها در ژاپن وجود دارد و طول هر واگن آن در حدود 15 متر و ظرفيت حمل‌و نقل آن روزانه در حدود 8 تا 15 هزار نفر است.
مونوريل‌هاي متوسط روزانه در حدود 6 تا 11 هزار نفر را جابهجا مي‌كند و مونوريل‌هاي كوچك روزانه در حدود 5 تا 8 هزار سفر را به عهده دارد. براي مقايسه بدانيد كه در تهران روزانه 14ميليون مسافر جابهجا مي‌شوند و مترو تهران اكنون بيش از يك ميليون مسافر را در روز جابهجا مي‌كند.
*محاسن مونوريل
کارشناسان حمل و نقل به صورت مشترک پاکيزگي و سازگاري زياد اين وسيله حمل و نقل عمومي را با محيط زيست، قابليت احداث در نقاطي که امکان ساخت مترو وجود ندارد و زيبايي و پرجاذبه بودن استفاده از آن براي توريستها را از عمده‌ترين نقاط قوت مونوريل مي‌دانند و مي‌توان وجود مونوريل در شهرهاي توريستي، نمايشگاه‌ها و پارکهاي تفريحي بزرگ را در راستاي همين ويژگي‌ها دانست.
*دردسرهاي مونوريل
مونوريل در کنار مزاياي ياد شده، مشکلات خاص خود را دارد. اولين مشکل مونوريل، ظرفيت پايين جابه‌جايي مسافر آن است. درحالي که سيستم‌هايي مانند مترو مي‌توانند تا 60 هزار نفر مسافر را در دو خط جابهجا کنند؛ مونوريل سبک تا هشت هزار نفر و مونوريل سنگين تا 20 هزار نفر را مي‌تواند جابهجا کند.
مشکل دوم، اين است که اغلب شبکه‌هاي مونوريل در جهان طول زيادي ندارند؛ دو سوم شبکه‌هاي مونوريل فعال کمتر از پنج کيلومتر طول دارند و اين، نشان‌دهنده آن است که تجربه ساخت مونوريل‌هاي طولاني چندان موفق نبوده است. از سوي ديگر، خطوط ريلي مونوريل قابل اتصال به يکديگر نيستند و نمي‌توان خطوط را به يکديگر متصل کرد.
مشکل بعدي، هزينه فوق‌العاده گزاف ساخت مونوريل در مقايسه با ظرفيت جابه‌جايي است. ساخت هر کيلومتر مونوريل سبک، حدود 30 ميليون دلار و ساخت هر کيلومتر مونوريل سنگين، حدود 70 ميليون دلار هزينه در بر دارد؛ درحالي‌که ساخت هر کيلومتر مترو 50 ميليون دلار هزينه دربردارد. اگر اين هزينه را با طول خط هاي مورد استفاده مقايسه کنيم، به‌سادگي متوجه مي‌شويم که هزينه تمام‌شده هر کيلومتر مونوريل به ظرفيت جابه‌جايي بسيار گران‌تر از مترو خواهد بود؛ به‌طوري‌که براي شهر تهران، هزينه تمام‌شده هر کيلومتر مترو تهران به ظرفيت جابه‌جايي نزديک به 1000 دلار (يک ميليون تومان) و براي مونوريل پيشنهادي، حدود 6000 دلار (شش ميليون تومان)خواهد بود.
به اين ترتيب، شايد راه‌اندازي مونوريل در محدوده‌هاي توريستي تهران مثل ارگ براي بازديد جهانگردان از كاخ گلستان، موزه ايران باستان و مجموعه عظيم موزه‌هايي كه قرار است در آن ناحيه ساخته شوند منطقي بوده و جهانگردان را از ترافيك سرسام‌آور خيابان امام خميني و 15خرداد رهايي بخشد، يا براي اتصال نمايشگاه بين‌المللي به چهارراه پارك‌وي يا پل تجريش و محدوده كاخ‌موزه سعدآباد بتوان از مونوريل استفاده كرد، اما آنچه مسلم است اين كه مونوريل قرار نيست در مناطق پرتراكم، گره‌گشاي حمل‌و نقل باشد.
افزون بر اين واقعيت كه در سال‌هاي اخير برخي از شهرهايي كه خطوط مونوريل دارند به دليل هزينه بالا و كارايي نازل آن شروع به جمع‌آوري اين سيستم از ناوگان حمل و نقل عمومي‌خود كرده‌اند يا فقط در موارد تفريحي مثل شهربازي‌ها يا نمايشگاه‌ها از آن استفاده مي‌كنند.
در بسياري از شهرهاي بزرگ جهان، ساليان درازي است زيرساخت‌هاي حمل‌ونقل گسترده‌اي براي بهبود وضعيت تردد در شهر استفاده مي‌شود. قطارهاي شهري که در مسيرهاي زيرزميني، هم‌سطح يا بالاتر از سطح زمين حرکت مي‌کنند، ترامواها و قطارهاي سبک، در کنار اتوبوس‌ها و تاکسي‌ها در جابه‌جايي و تسهيل مشکلات رفت‌وآمد در شهرها نقش دارند.
در کشور ما نيز پس از سال‌ها تأخير، پروژه مهم قطار شهري تهران و حومه به اجرا درآمده و پروژه‌هاي احداث قطار شهري در شهرهاي بزرگي چون اصفهان، مشهد و اهواز و شيراز درحال اجرا است. هرچند که حالا حالاها بايد منتظر بود تا اين شبکه‌هاي قطار شهري، تمام و کمال به سرانجام برسد تا بتوان با استفاده از آن به هر نقطه از اين شهرها سفر کرد، اما مشکلاتي که در سال‌هاي اخير بر اثر اختلاف سليقه‌هايي كه چندان کارشناسانه به نظر نمي‌رسد بروز کرده، بهره‌برداري از مهم‌ترين راه‌حل تسهيل تردد شهري را مرتبا به تأخير مي‌اندازد.
با ورق زدن برگ‌هاي تاريخ تهران به حدود يك قرن قبل مي‌رسيم كه اجازه احداث نخستين خط ترامواي تهران توسط مهندسان بلژيكي از ناصرالدين شاه گرفته شد، اما چون اين وسيله جديد مورد پذيرش مردم تهران واقع نشد در مدت كوتاهي با ورشكست شدن اين شركت بلژيكي، تراموا براي هميشه از تهران رفت.
برگ‌هاي تاريخ در آينده درباره مونوريل تهران چه خواهد گفت؟
