مساجد مدرن با مردم ارتباط برقرار نمي‌کنند/ انتقاد از وضعيت ارتباطي مساجد با مردم

محمود ارژمند در گفت‌وگو با خبرنگار شهر درباره مدرنيته در معماري مساجد گفت: آن‌چه از دوره مدرن و تجدد مي‌شناسيم، اغلب بازمي‌گردد به آن‌چه در اين دوره به‌وجود آمده است. براي مثال، مي‌توانيم به‌راحتي درباره مدرنيسم در سينما، تئاتر يا ميدان‌هاي شهر صحبت کنيم زيرا اين عناصر در همين دوران به‌وجود آمده‌اند و سابقه فرهنگي چنداني در ذهن نداريم.

وي ادامه داد: ولي در مورد بناهايي که سابقه فرهنگي خاصي از آن‌‌ها داريم، اين يک سوال جدي است که آيا مي‌توانيم آن‌ها را به‌صورت مدرن طراحي کنيم يا خير؟ متاسفانه تصوري که از معماري در اذهان عوام وجود دارد، اين است که معماري نيز همچون مجسمه است و مي‌توان آن‌ را بدون توجه به کاربردش، طراحي کرد و ساخت.

اين معمار افزود: مسجد يک پديده مدرن نيست؛ بلکه عبادت‌گاهي است که در يک زمان خاص و با يک عملکرد خاص شکل گرفته و مسلمانان نيز همواره با آن مواجهه‌اي خاص داشته‌اند. به همين دليل من تلفيق اين دو مقوله، يعني تلفيق يک پديده سنتي با عملکرد خاص و مدرنيته، را درک نمي‌کنم. تصور من اين است که سوء تفاهمي در اين ميان پيش آمده است.

ارژمند تاکيد کرد: معماري مسجد ارتباط بسيار محکمي با اتفاقي دارد که در درون آن مي‌افتد. مسجد پيش از هر چيز، يک عبادت‌گاه است و ويژه عبادتي است که به شيوه‌اي خاص انجام مي‌شود و آداب خاصي دارد. به همين دليل نيز مردم در طول ساليان، تصوري خاص از معماري اين عبادت‌گاه حاصل کرده‌‌اند. در نتيجه به نظر من تغيير اين معماري تصميم متهورانه‌اي است زيرا بدون لحاظ کردن اتفاقي که قرار است درون اين معماري بيفتد، صورت گرفته است.

وي با اشاره به انس مسلمانان با شيوه سنتي معماري مساجد، اظهار داشت: اتفاقا کساني مي‌توانند چنين تغييراتي را به‌راحتي ايجاد کنند که مبادي اين آداب عبادي نيستند زيرا در برخورد عملکردي اين بناها براي کسي که خود در مسجد نماز مي‌گزارد، از همان ابتدا مشخص است که حس و حال سنتي عبادت در آن پيدا نمي‌شود.

اين مدرس دانشگاه تصريح کرد: فکر مي‌کنم طراحي و معماري مساجد مدرن، در سطح کساني که آن‌ها را طراحي مي‌کنند و در مجامع تخصصي معماري موضوعيت دارد؛ ولي اين مساجد هرگز توفيقي را که انتظار مي‌رود، از سوي مردم حاصل نکرده‌‌اند.

وي ادامه داد: متاسفانه مواجهه با مسجد بسيار کمتر از گذشته است. از طرفي درب مساجد شهر ما فقط در ساعات خاصي باز است و مدام در خدمت عبادت‌کنندگان نيستند؛ بلکه در ساعات خاصي که زمان اذان و اقامه نماز است، در اين عبادت‌گاه باز مي‌شود. مثل يک اتومبيل که آن را مصرف مي‌کنيم يا يک سينما که فقط در ساعتي که بليطش را خريده باشيم مي‌توانيم واردش شويم.

اين معمار افزود: اين در حالي است که مساجد در فرهنگ و تاريخ ما هميشه در اختيار عبادت‌کنندگان و محل آرامش و ماوايي امن براي مردم بوده است. حتي مساجدي که شهرتي هم ندارند و در يک محله در گوشه‌اي از شهر قرار دارند، محلي براي تجمع اهل محل است.

وي خاطر نشان کرد: شايد به دليل همين کاهش ارتباط مساجد با مردم است که کساني هم پيدا مي‌شوند و در بناي آن به‌راحتي تغييراتي ايجاد مي‌کنند و به تعريف مسجد در نسبت با فعاليتي که درون آن انجام مي‌شود، ‌بي‌توجهند. در حالي که مسجد و عبادتي که در آن صورت مي‌گيرد از هم جدا نيستند و مردم يک شهر با مسجد و در کنار مسجد زندگي مي‌‌کنند و با آن ارتباط مداوم دارند. متاسفانه در 40 سال گذشته حداقل در ايران بنايي که با چنين ديدگاهي به‌عنوان مسجد ساخته شده باشد، نمي‌شناسم.

ارژمند اظهار داشت: وقتي يکي از مساجد مدرن که به‌عنوان يک اثر معماري مطرح شده بود، در خيابان کارگر شمالي تخريب شد، مردم عکس‌العملي به تخريب آن نشان ندادند؛ ولي مي‌دانيم اگر يک مسجد سنتي و تاريخي به جاي آن تخريب شده بود، بلوا به‌پا مي‌شد. اين به اين معناست که مساجد مدرن نتوانسته‌اند با مردم ارتباط بگيرند و ارتباط مردم با مساجد امروز يک ارتباط از نوع ساندويچي است.

اين معمار درباره رعايت اسلوب معماري مساجد گفت:‌ اگر از ابتداي شکل‌گيري مساجد تاريخ آن را مطالعه کنيم،‌ مي‌بينيم که معماري آن همواره الگوي ثابتي را پي‌گيري مي‌کرده و در هزار سال گذشته تغيير چنداني نداشته است؛ بلکه تغييرات در حد جابه‌جايي در ورودي و ايوان‌ها بوده و الگوي اصلي مساجد حداقل در ايران تغييري نکرده است، جز در يکي دو مورد که در تاريخ نقاط عطف بوده‌اند.

وي ادامه داد: به همين دليل مردم در طول زمان با آن انس گرفته‌اند و وقتي بدون هيچ ملاکي و به اسم مدرنيته آن را تغيير دهيم، مردم ديگر نمي‌توانند با آن ارتباط برقرار کنند و مواجهه مردم با آن مثل مساجد قديمي نخواهد بود. برخورد با مساجد امروزين که به سبک و سياق مدرن ساخته مي‌شود، مثل برخورد با خانه‌اي است که اجاره کرده‌اند و برايشان کاملا طبيعي است که آن را عوض کنند يا ساختمان آن تخريب شود.

اين مدرس دانشگاه افزود: در گذشته ذات و الگوهاي اصلي مسجد تغيير نمي‌کرده و من نيز چندان با اين حد از تغيير موافق نيستم و به نظرم موفق هم نبوده است. به نظر مي‌آيد در کشورهاي ديگر هم همين‌طور است. مساجد مدرن، در حد مجلات معماري باقي مي‌مانند و تنها در مقطع زماني ساخت و طراحي موضوعيت مي‌يابند؛ اما چند و چون ارتباط مردم با آن، هرگز مطالعه نشده است.

ارژمند تصريح کرد: وقتي لوکوربوزيه بنايي را در هند مي‌سازد و ناموفق از آب درمي‌آيد و مردم به آن وابستگي پيدا نمي‌کنند، پس طبيعي است که آثار معماراني در مقياس کوچک‌تر نيز در شرايطي ناموفق باشد.

وي اظهار داشت: مشکل طراحي جديد اين است که آن را از بستر تاريخي و فرهنگي‌ جدا مي‌کنيم و مثل يک ساختمان يا خانه معمولي مي‌سازيم. در حالي‌که مسجد بايد براي هميشه طراحي شود زيرا حتي به لحاظ شرعي نيز نمي‌توان حتي يک آجر آن را تغيير داد؛ در حالي که مساجد جديد، با پيروي از مد ساخته مي‌شوند و به‌مرور زمان نيازمند تغيير خواهند بود.

اين طراح درباره تغيير کاربري بخش‌هايي از بناي برخي مساجد و تبديل آن‌ها به فروشگاه‌هاي متنوع، گفت: ما در معماري تاريخي‌مان نيز اين را داريم که کنار برخي مساجد، مغازه هم بوده است؛ ولي اين مغازه‌ها عموما جزء ‌موقوفات همان مسجد بوده و درآمد آن نيز براي اداره و در جهت خودکفايي آن به‌کار مي‌رفته است. نوع مواجهه امروز ما با بازار تغيير کرده است. در بازارهاي قديمي، مساجدي را مي‌بينيم که براي در دسترس بودن بازاريان، در دل بازار ساخته شده‌اند؛ ولي در اين موقعيت نيز حريم خود را دارند و در بافت بازار حل نمي‌شوند.

ارژمند تاکيد کرد: مهم اين است که مساجد بايد با فواصل متناسب از يکديگر ساخته شوند تا همه مردم از خانه‌ها و محل کارشان بتوانند به‌راحتي به آن دسترسي داشته باشند؛ زيرا درست اين است که در يک کشور مسلمان، مسجد جزء لاينفک زندگي مردم باشد؛ ولي امروز مساجد چه نقشي را در زندگي روزمره مردم ايفا مي‌کنند؟

وي ادامه داد: در گذشته مسجد به دليل ارتباطي که بايد با محل کار مردم مي‌داشت، در کنار مغازه‌ها و در دل بازارها ساخته مي‌شد؛ ولي امروز با تنوع فعاليت‌‌ها، اين مسئله بايد بازخواني شود و مساجد در مکان‌هاي مشخص و بهتري ساخته شوند. دسترسي‌ها براي مسجدي که در خيابان‌هاي اتومبيل‌رو ساخته مي‌شود، بايد به‌درستي تعريف شود.

اين معمار افزود: ولي به نظر مي‌آيد اقتضائات ديگر، آن‌قدر زياد است که اين مسائل چندان جدي گرفته نمي‌شود و در مقياس شهري، مساجد بر خلاف پارک‌ها و فروشگاه‌‌ها، مکان‌يابي نمي‌شوند و کسي در شهر چندان به اين مقوله نمي‌پردازد. اگر هم به آن پرداخته شود آن‌قدر پررنگ نيست که به چشم بيايد.



در همين زمينه بخوانيد:

مساجد در دوران ظهور امام زمان (عج) چه وضعي خواهند داشت؟ 

مساجد به نشانه‌هاي شهري تبديل شده‌اند

مدرنيته از معنويت مساجد مي‌کاهد

معماري مساجد مدرن شبيه کليساهاست