امام باقر(ع) و اخلاق خانوادگی

جابر بن عبدالله انصاری سلام خاص رسول گرامی اسلام را به امام باقر علیه‌السّلام رساند. (2) ایشان در زهد و علم و عظمت و فضیلت سرآمد بنی هاشم بود و مقام علمی و اخلاقی او مورد تصدیق دوست و دشمن بود.

بسیاری از بزرگان صحابه و تابعین از محضر آن حضرت مستفیض شده و کتب دانشمندان و مورخان اهل سنت نیز پر از سخنان گهربار آن پیشوای بزرگ است. (3)

درباره اخلاق خانوادگی امام محمدباقر علیه‌السلام به نکاتی اشاره می‌شود:

حضرت امام محمد باقر علیه‌السلام علاوه بر توجه به ایجاد زمینه‌‌های مناسب قبل از ازدواج و قبل از تولد فرزند به مسائل تربیتی از روزهای آغازین تولد اشاره کرده و نکات مهمی را سفارش کرده‌‌اند. مانند گفتن اذان و اقامه در گوش راست و چپ کودک، عقیقه کردن و انتخاب نام نیکو، تأثیر شیر مادر در تربیت و ... (4)

نیاز کودکان به محبت از ضروری‌‌ترین نیازهای عاطفی است که می‌‌توان با بوسیدن، در آغوش گرفتن، گفتن جملات زیبا و محبت‌‌آمیز، خریدن هدیه و اسباب بازی، همبازی شدن با آنها و... به این نیازها پاسخ گفت.

این مسائل را امام محمد باقر علیه‌السّلام در مورد فرزندان کوچک خود رعایت می‌کرد.

محمد بن مسلم نقل می‌‌کند که در خدمت امام باقر علیه‌السّلام بودم. در این هنگام فرزند (خردسالش) جعفر - علیه‌السّلام ـ وارد شد... و در دستش عصایی بود که با آن بازی می‌‌کرد. امام باقر علیه‌السّلام او را به گرمی در آغوش گرفت و به سینه خود فشرد و خطاب به او فرمود: پدر و مادرم فدایت... در این هنگام جعفر ـ علیه‌السّلام ـ خندید. (5)

تشویق و ستایش از کارهای نیک فرزندان موجب احساس موفقیت و باعث ایجاد انگیزه قوی در تکرار آنهاست به ویژه اگر در موقعیت مناسبی صورت گیرد.

طاهر یکی از اصحاب امام باقر علیه‌السّلام نقل می‌‌کند که در محضر امام نشسته بودم که فرزندش جعفر علیه‌السّلام وارد شد. امام باقر فرمود: او بهترین مخلوقات خداوند است.(6) حضرت نزد اصحاب خود فرزندش را با جملاتی بسیار نیکو مورد محبت و تشویق قرار داد.

پدر و مادر باید با هوشیاری کامل ضمن حفظ شخصیت و جایگاه خود در نزدیک شدن به فرزندان و ایجاد رابطه صمیمی با آنها بکوشند و ضمناً فرزندان ضمن رعایت ادب و احترام والدین، با آنها صمیمی باشند.

در روایات هست که امام باقر علیه‌السّلام فرزندانشان را به صورت فردی یا جمعی خطاب کرده و نصایحی مشفقانه می‌‌فرمودند (7) مثلاً می‌‌فرمود: «فرزندم از کسالت و اندوه بپرهیز که این دو کلید هر شری است...» (8)

سفیان ثوری از امام صادق ـ علیه‌السّلام ـ خواست تا او را نصیحت فرماید. امام صادق علیه‌السّلام فرمود: «ای سفیان! پدر مرا به سه چیز سفارش و از سه چیز برحذر می‌‌داشت. از جمله سفارشات این بود که فرزندم هر که با رفیق بد همراه شود سالم نمی‌‌ماند و هر که در محلهای اتهام برود مورد اتهام قرار می‌‌گیرد و هر که بر زبان خود کنترل نداشته باشد پشیمان می‌‌شود». (9)

بی‌تردید روابط خوب والدین با هم و نوع رفتار آنها با فرزندان در ایجاد فضای مناسب و آرام به عنوان زمینه خوشبختی و پیشرفت و رسیدن به آرزوها بسیار مهم است و بر عکس نزاع‌های خانوادگی و اختلاف والدین و نبودن صمیمیت و آرامش علاوه بر ایجاد فضای اضطراب و یأس موجب عدم اعتماد به نفس در فرزندان، دوری از خانواده، افتادن در دامهای اجتماعی و به مخاطره انداختن تربیت فرزندان می‌شود.

پیامدهای مثبت روابط خوب و پیامدهای منفی روابط سرد بر همه اعضاء خانواده تأثیر دارد. امام محمد باقر علیه‌السّلام سفارش می‌‌کند که در خانواده هم احسان و نیکی و خوشرفتاری لازم است و هم این‌که این خوشرفتاری را به بهترین وجه ممکن ابراز کردن. لذا می‌‌فرمایند: «من حسن برّه باهله زید فی عمره»(10) یعنی هر کس با روشی نیکو و پسندیده به همسر و فرزندان خود نیکی کند عمرش طولانی می‌‌شود.

در خانواده آنچه بیش از گفتار و نصیحت تأثیر دارد عمل است. اساسی‌ترین عامل تربیت در سیره معصومین و مهم‌‌ترین راز موفقیت آنها در خانواده، عمل آنها بود.

آن بزرگواران با پایبندی به گفتار و نصایح خود بهترین الگوی رفتاری برای فرزندان و خانواده و اصحاب خویش بودند. مثلاً اگر پدر خانواده در حضور فرزندان و همسر خود صدقه دهد یا در انجام واجبات دینی کوشا باشد یا نماز اول وقت بجا آورد تأثیر آن و الگو شدن این رفتار سریعتر از آن است که فقط آنها را به این امور سفارش کند.

فرزند بزرگوار امام باقر علیه‌السّلام نقل می‌‌کند که «روزی بر پدرم وارد شدم و مشاهده کردم که هشت هزار دینار طلا صدقه داده به تهیدستان مدینه ...» (11)

در روایتی دیگر نیز امام صادق ـ علیه‌السّلام ـ نقل کرده است «من پیوسته رختخواب پدرم را پهن می‌‌کردم و منتظر می‌‌ماندم تا ایشان به رختخواب بروند و بخوابند و سپس بر می‌‌خواستم و به رختخواب خود می‌‌رفتم. شبی آن حضرت تأخیر کرد و من در طلب او به مسجد رفتم در حالی که مردم خواب بودند او را در حال سجده دیدم و غیر او کسی در مسجد نبود. من صدای او را می‌‌شنیدم که (دعا) می‌‌فرمود...». (12) (13)

1. پیشوایی، مهدی، سیره پیشوایان، مؤسسه امام صادق ـ علیه السّلام ـ ، قم، چاپ 13، ص 306 به نقل از مناقب ابن شهر آشوب.

2. مجلسی، بحارالانوار، الطبعة الثانیه، تهران، المکتبة الاسلامیه، ج 46، ص 266، الارشاد، همان، ص 159 ،‌کشف الغمه، همان،‌ص 321.

3. سیره پیشوایان، همان، ص 310 و 311.

4. مراجعه کنید به احادیث فراوان در جلد 15 وسائل الشیعه و جلد 8 تهذیب الاحکام.

5. مجلسی، بحارالانوار، ج 47، ص 15.

6. همان.

7. بحرانی، سید هاشم، حلیة الابرار، المطبعة‌العلمیه، قم، ج 2، ص 126 و 127.

8. کشف الغمه، همان، ص 341.

9. شیخ صدوق، ‌الخصال، ص 169.

10. مراجعه کنید به احادیث حضرت در تحف العقول.

11. مجلسی، بحارالانوار، ج 46، ص 290.

12. حلیة الابرار، همان، ج 2، ص 330.

13. مرکز مطالعات و پاسخ‌گویی به شبهات حوزه علمیه قم