فارابی و هندسه شهری

احمدرضا دالوند

شهر‌ها بر اساس فضای هندسی یا فضای قابل اندازه‌گیری طراحی و برنامه‌ریزی می‌شوند. فضای هندسی نیز در دو مرحله اندازه‌گیری می‌شود:

۱- مرحله مقدماتی: در این مرحله اندازه گیری‌ها و جهت یابی‌ها بیشتر به اعتبار ملموس بودن و محسوس بودن انجام می‌شوند. یعنی تا حد زیادی «ملموس بودن محاسبات» بر «علمی بودن محاسبات» غلبه دارد. یعنی، هرچند محاسبات هنوز جنبه کلی دارند، اما بدون ابهام صورت می‌گیرند. در این مرحله، اندازه‌های قراردادی، نقش اصلی را در تنظیم مقدماتی فضای هندسی بر عهده دارند.

۲- مرحله پیشرفته: در این مرحله مفاهیم تأیید شده مرحله قبلی، جایشان را به فرمول‌های ریاضی می‌دهند. به این معنا که چگونگی اندازه‌گیری مکان‌ها و تعیین موقعیت آن‌ها در یک طرح جامع و به صورت یک تحقیق ریاضی و علمی مورد مطالعه قرار می‌گیرد.

در پرتو چنین بررسی‌هایی دقیق و محاسبات ریاضی است که با نوعی «علم نجوم» آشنا می‌شویم که موضوع مطالعه‌اش نه اجرام سماوی که فضای هندسی و چشم انداز حیاتی شهرهاست. مفهوم «فنگ شویی» در حکمت چینی، در واقع یک نوع علم نجوم زمینی و شهری و حتی خانگی است. در اندیشه‌های فارابی، حکمتی گسترده‌تر از فنگ‌شویی چینی و جامعیتی ژرف‌تر از کالبد هندسی شهر‌هایمان لایه لایه موج می‌زند. اروپاییان نیز با آشنایی که نسبت به اندیشه‌های فارابی و کپلر و نیوتون و گالیله و فنگ شویی چینی حاصل کردند توانستند فضای هندسی، کاربردی، معنایی و منعطف موجود در مجتمع‌های عظیم شهری را بنا نهند. امری که دیری است ما از آن سخت غافلیم. در اندیشه غربی، در رأس هرم، «حکومت»، در قاعده آن، «ملت»، و در حد واسط این دو، «نهادهای مدنی» ترسیم شده‌اند. اما در شهر اسلامی، سه نهاد اصلی: «مسجد – بازار- دارالخلافه» در مرکز، «شهر» در گرداگرد این سه نهاد، و حصار و دروازه‌هایی در پیرامون کل این مجموعه احداث می‌شود. در چنین چشم اندازی، صنایع در خارج از حصار شهر تأسیس می‌شدند.

با نگاهی به ساختار و بافت قدیم تهران نیز می‌توان هنوز هم نشانه‌هایی از آن را مشاهده کرد: بازار بزرگ تهران، مسجد جامع، و بناهای حکومتی در بوذرجمهری، ناصرخسرو، توپخانه و بهارستان... حکیم فارابی در بیان ماهیت پویای مدینه فاضله‌ای که خطوط اصلی‌اش را ترسیم کرده بود، چنین می‌گفت: «مردم، امت‌ها و مدینه‌های فاضله در روش‌ها و بافت‌های عقلی و خیالی خود مختلف‌اند، وگرچه همه آنان به یک سعادت ایمان دارند؛ چه آنکه شخصیت‌های هر ملتی عبارت است از مجموعه ترسیمات ذهنی یا خیالی آن‌ها که در نفوس و عقول آنان متمکن گشته و خودنمایی می‌کند.»

ترسیمات ذهنی و خیالی ما، امروزه با تکیه بر محاسبات ریاضی، تکنولوژی کامپیوتری و نیاز‌سنجی آماری به سهولت می‌تواند در قالب طرح‌های جامع تدوین شود. انتقال مطالعات علمی و ریاضی در ساختارهای شهری، از «اتاق فکر» مدیریت شهری به اجرای فنی و مهندسی؛ امری است که همواره باید آن را با وجدان نیاکان فرهیخته خود مورد سنجش قرار دهیم. نیاکان فرهیخته و سلیم النفس ما، روزگاری با ساده‌ترین ابزار‌ها توانستند یکی از حیرت انگیز‌ترین پروژه‌های زندگی اجتماعی جهان را بر بر خاک تفتیده احداث کنند: پدیده‌ای به نام «کاریز» یا «قنات» که حتی از فاصله کره ماه تا زمین هم دیده می‌شد و تا همین اواخر طول قنات‌های ایران از جاده‌های شوسه کشور نیز بیشتر بود.

گزارش خطا

پسندها:

اشتراک گذاری

فیسبوک سروش واتس‌اپ لینکدین توییتر تلگرام

برچسب‌ها:

یادداشت احمدرضا دالوند

ارسال نظر