لزوم برقراری زنگ‌ سینمای کودک و نوجوان در مدارس/ سینمای ایران تکثر ژانر دارد نه تنوع ژانر

به گزارش پایگاه خبری تحلیل فرهنگ و هنر ، نشست نقد وبررسی  فیلم پسران دریا در فرهنگسرای رسانه برگزار شد. در این نشست افشین هاشمی کارگردان فیلم «پسران دریا»، درباره ذائقه مخاطب و سوق پیدا کردن آن به سینمای سطحی و اصطلاحاً مبتذل گفت: من همیشه این فضا را به رستورانی تعبیر می‌کنم که در عین حال می‌تواند غذای خوبی ارائه می‌دهد و رستورانی که غذای ناسالم به دست مردم می‌دهد؛ رستورانی موفق است که تبلیغاتِ بهتری انجام دهد.

روز گذشته فیلمی از سینمای کودک و نوجوان در فرهنگسرای رسانه اکران و مورد تحلیل و بررسی قرار گرفت. قرار است دوباره نشست‌های «فیلم و گفت‌وگو» با نمایشِ فیلم‌هایی از سینمای ایران و بررسی سریال‌های تلویزیونی و نمایش‌خانگی مثلِ گذشته جان بگیرد.

بعد از مدت‌ها به دلیل کرونا این نشست‌ها رونقِ گذشته را نداشت و «پسران دریا» دوباره زنگِ آغاز این نقد و بررسی‌ها را به صدا درآورد. فیلمی از افشین هاشمی که در دو اپیزود در جنوب و شمال کشور به بررسی زندگی دو نوجوان می‌پردازد که برای هویت‌یابی خویش و فرار از مشکلات موجود، تقلا می‌کنند و ناخواسته به دنیای بزرگترها ورود می‌کنند.

این فیلم عنوان بهترین فیلم چهارمین جشنواره بین‌المللی فیلم‌های کودکان و نوجوانان را به خودش اختصاص داد اما در گیشه نتوانست توفیقی پیدا کند. اما روز گذشته با استقبال خوبی مواجه شد و افشین هاشمی کارگردان، نویسنده و بازیگر، بهروز نشان تهیه‌کننده، مونا فرجاد به عنوان بازیگر پاسخگوی سؤالات مجری برنامه و حاضرین بودند.

مشروح این نشست را در ادامه بخوانید:

سؤال با این نکته آغاز شد که کارشناسان و منتقدین اعتقاد دارند «پسران دریا» برای کودک ساخته شده و نه درباره کودک؛ افشین هاشمی درباره تفاوت بین این دو عبارت و مفهوم توضیح داد: فیلم‌هایی هست برای تفریح کودک ساخته می‌شود اصطلاحاً به آن فیلم‌های کودک و نوجوان می‌گویند. مثلاً «شهر موش‌ها»، «گلنار» و امثال اینها فیلم‌هایی بودند که برای مخاطب کودک و نوجوان ساخته می‌شد که به سالن‌های سینما بیایند و ببینند و تفریح کنند. در لایه‌های دیگر آن تفریح و لذتی که می‌برد مفاهیم اخلاقی هم به او منتقل می‌شود.

وی با اشاره به فیلمی که تلاش کردم «پسران دریا» را طوری بسازم هم نوجوانان تماشاگرش باشند و هم بزرگسالان، خاطرنشان کرد: فیلم‌های دیگری هم هستند که درباره کودک ساخته شده‌اند. شاید بتوان گفت «خانه دوست کجاست» آقای کیارستمی حدوداً در این بخش قرار می‌گیرد. یا مثلاً هر فیلمی که موضوعش کودک است و لزوماً کسانی که بزرگسال هستند فیلمی نیست که کودک مخاطب آن باشد. این فیلم‌ها را درباره کودک می‌گویند. گاهی فیلم‌هایی هم هستند که در میانه این دو (فیلم برای کودک و فیلم درباره کودک) قرار می‌گیرند که «ساز دهنی» امیر نادری از این جنس کارهاست که هر دو بخش را پوشش می‌دهد و هر دو مخاطب کودک و نوجوان و بزرگسال را دارد. سعی‌ام این بود که «پسران دریا» در این بخش قرار بگیرد. فیلمی برای نوجوانان و در عین حال مخاطب بزرگسال هم همین ارتباط را با آن برقرار کند.

نویسنده و کارگردان «پسران دریا» در پاسخ به این سؤال که مجید مجیدی سال‌‎ها برای نوجوانان ساخت و یک نوع دغدغه‌مندی نسبت به این موضوع وجود داشت اما مدت‌ها است از این دغدغه و توجه به کودک و خصوصاً نوجوان خبری نیست، چطور شد این دغدغه به وجود آمد کاری برای نوجوانان بسازید، خاطرنشان کرد: اول راجع به بخشِ تجاری این نوع کارها بگویم که اگر حمایت تهیه‌کنندگان در مرحله ساخت نباشد، اصلاً کاری پیش نمی‌رود. کمکی که آقای نشان و بنیاد فارابی انجام دادند تا این کار به سرانجام برسد، فیلم بتواند سرپا بشود باید از هر دو تشکر کنیم. تا زمانی‌که تهیه‌کنندگان از این نگاه تجاری فاصله نگیرند، فیلمساز کاری نمی‌تواند انجام دهد. فیلمساز می‌تواند کار خودش را به اشتراک بگذارد؛ همان‌طور که در این فیلم اتفاق افتاد، من و به همراه مونا فرجاد و دیگرانی که در ساختِ‌این کار مؤثرتر بودند بدون دریافت هیچ‌گونه دستمزدی کار کردند و تا این لحظه، هیچ‌کدام‌مان ریالی از این فیلم آورده مالی نداشته است.

وی افزود: کمک بنیاد فارابی باعث شد تا هزینه‌هایی که آقای نشان به عنوان تهیه‌کننده برای ساختِ فیلم انجام دادند برگردد. حداقل به ضرر نرسیم؛ از اینجا به بعد است که ورودِ بخش دولتی مهم می‌شود با حمایت از سینمایی که خواسته سلامت باشد و به مخاطبش احترام بگذارد کمک کند با فروش، هم سرمایه برگردد و هم سرمایه‌گذاران و تهیه‌کنندگان برای ساخت دوباره چنین آثاری، دلگرم بشوند و کمک کنند این فرهنگسازی شکل بگیرد.

هاشمی با اشاره به خلأیی که در راستای حمایت از سینمای سالم وجود دارد، گفت: ما در این جا خلأ داریم که باید حمایت‌ها اتفاق بیفتد. البته در مورد فیلمِ «پسران دریا» این حمایت انجام شد و ما تلاش‌مان را کردیم و سهم‌ خودمان را هم گذاشتیم. از این‌جا به بعد بخشِ مخاطب است که زمانی کار ما تکمیل می‌شود آنچه که بوده را با مخاطب به اشتراک بگذاریم. وقتی که آنجا پیوند قطع می‌شود ما در اکران، اکران قوی نداشته باشیم، تلویزیون به دلایل واهی، از خرید یا تبلیغِ این اثر حمایت نکند یا بخواهد بخش‌هایی از آن را سانسور کند چیزی برای تماشایِ مخاطب باقی نمی‌ماند.

این کارگردان سینما و تئاتر تأکید کرد: من با تجارت مخالف نیستم و اعتقاد دارم اتفاقاً بخش مهمی است. چه خوب با بازگشت سرمایه و سودآوری مناسب خصوصاً در سینمای کودک، باعث بشود این حیات ادامه پیدا کند. ما اگر دید تجاری نداریم معنای این نیست اتفاقِ خوبی است. در واقع می‌خواهیم حرف درستی بزنیم اما این حرف درست، گاهی ممکن است برای سلیقه عمومی عرضه بشود نیاز به حمایت و تبلیغ بیشتری دارد.

او در واکنش به کسانی که اعتقاد دارند فیلم‌های هنری مخاطب ندارند، اشاره کرد: معنی این نیست فیلمِ هنری، مخاطب ندارد؛ یا فیلمی اگر خوب است بی‌مخاطب است. در حالی‌که خیلی از فیلم‌های خوب در دوره خودش پرفروش بوده است. یعنی اگر فیلمی ساخته می‌شود ارزش‌هایی دارد مثلِ یک پخش قوی در بخش غذایی، در سوپرمارکت‌ها عرضه می‌شود و خریداران را در این گستردگی، تشویق به خرید می‌کند، فکر می‌کنم در فیلم این اتفاق بیفتد بخش تجاری‌اش هم موفق خواهد شد.

محسن سلیمانی فاخر به عنوان منتقد سینما در ادامه این جلسه نقد و بررسی به مفهوم عشق و محوریتِ آن در فیلم «پسران دریا» با توجه به نکته‌ای درباره ذائقه‌سازی مخاطب در سینمای ایران، خاطرنشان کرد: یکی از مشکلاتی که در مسیرِ سینمای ایران و فیلم‌هایی که ساخته می‌شوند خیلی به وضوح شاهدش هستیم، بحثِ تنوع ژانر است. فقدان‌هایی که در این سال‌ها بسیار درباره‌اش صحبت کردیم؛ مثلاً ژانرهایی مثلِ وحشت و جنایی که وجود ندارند و حتی تخیّلی و خیلی از گونه‌های دیگر.ما تکثر ژانر داریم اما تنوع ژانر خیر.

وی افزود: وقتی خروجی یک جشنواره را بررسی می‌کنیم 40 فیلم تراژدی فقربار و چندین فیلم  دفاع مقدس و دو سه تا از این آثار دیده می‌شود. «پسران دریا» از این دست است که ما فیلم‌های کودکی می‌بینیم مثل «دزد و پری» سینمایی هستند که کودک را سرگرم می‌کند و نهادهای دولتی ما هم به دنبال این آثارند و چنین فیلم‌هایی چون مورد حمایت قرار می‌گیرد قطعاً کسی قدرتِ ورود به این عرصه ندارد. اگر تهیه‌کننده این اثر شجاعت کرده و وارد این میدان شده اگر یک دغدغه و رضایتمندی نداشت قطعاً این فیلم‌ها منفعت مالی و شهرت‌گونه ندارد.

این منتقد سینما ادامه داد: اساساً این حمایت‌ها و عدم حمایت‌ها روی ذائقه مخاطب تأثیر می‌‌گذارد و خواه ناخواه گرایش را ایجاد می‌کند. وقتی مخاطبی تماشاگر برخی از کمدی‌های اصطلاحاً بفروش می‌شود دیگر منتظرِ کارهای سروشکل‌دارِ منسجم و برخوردار از فیلمنامه و قصه مناسب نخواهد بود. خودمان خواسته یا ناخواسته مخاطب را به سمتِ فیلم‌هایی که ذائقه‌شان را سطحی کند، سوق دادیم.

سلیمانی فاخر با اشاره به اینکه ساختِ فیلم برای نوجوانان در این سینمایی که همه به دنبال تجارت‌اند تحسین‌برانگیز است، گفت: فارغ از هرکاری که نقدها و ضعف‌ها و قوت‌های خودش را دارد، افرادی که واردِ میدان ساخت کاری برای نوجوانان می‌شوند، کارِ تحسین‌برانگیزی کرده‌اند. یا برای کودکان فیلم ساخته می‌شود یا بزرگسالان؛ کودک مخاطب خودش را به نوعی دارد و نوجوان اصلاً در این فضاها نیست و اساساً در حقِ نوجوان چه تلویزیون و چه سینما اجحاف کرده است. همین که نسبت به نوجوان ورود می‌شود و عشق را به عنوان درونمایه اصلی فیلم، محور قرار داده که بسیار اتفاق شریفی را برای سینمای ایران رقم زده است.

وی با اشاره به شباهت ها و پارادوکس های دو اپیزود فیلم افزود: «لکان» اعتقاد دارد که نوزاد زمانی که از رحم و آغوش مادر جدا می شود به سمت  اموزش زبان و  یادگیری اصول اولیه زندگی گرایش دارد ، به سمت عقلانیت خصوصا عقلانیت ابزاری پدری می رود .در واقع وارد اتمفسری می شود که به «امر نمادین» شناخته می شود و در این دنیا مادر جا می ماند. اما «کریستوا»  فیلسوف و از شاگردان لکان معتقد است که  کودک پس از وارد شدن به این دنیای عقلانیت باز می خواهد به آرامش نخستین و آغوش مادر روانه شود و عملا به  دنیای« امر نشانه ای» ورود  کند . او معتقد است که انسانهای نرمال همواره از این منابع دوگانه باید بهره مند باشند  و هر اثر و متنی که از سوی عامل انسانی نرمال  خلق شود در این دو دنیا در حرکت دایمی است . در این دو اپیزود ما این دوگانه را در «ماچو» و «منگوش» می بینیم. یکی به دنبال عقلانیت است و دیگری به دنبال اغوش مادرانگی 

هاشمی در پاسخ به سؤالی درباره مقصرِ سوق دادن ذائقه مخاطب به این سمت که اصطلاحاً سطحی‌نگری اتفاق افتاده چه کسانی‌اند، توضیح داد: دو طرفه است؛ یعنی از سوداندیشی خودمان به عنوان فیلمساز آغاز می‌شود که به جایِ توجه به کیفیت و محتوای درست، فقط منفعت را مدنظرمان قرار می‌دهیم. من این اتفاق را همیشه به رستورانی تعبیر می‌‌کنم که در عین حال می‌تواند غذای خوب به مشتریان بدهد و پولش را بگیرد و می‌تواند غذای بی‌کیفیت هم ارائه بدهد و فروش خودش را داشته باشد؛ همه‌چیز به وجدان برمی‌گردد. البته از این طرف سلیقه مخاطب هم اهمیت دارد که به غذای بی‌کیفیت عادت کرده ممکن است غذایِ سالم به مذاقش خوش نیاید. شاید تا به حال آن غذایِ سالم را در اختیار آن مشتری قرار ندادند و تبلیغات نشده که آن غذای ناسالم را ترجیح می‌دهد.

وی افزود: من فکر می‌کنم ما یک بخشی مخاطب خاموش داریم که به دلیل همین بی‌کیفیت شدن بخشی از محصولات، آنها از سینما و دیدن فیلم ایرانی فاصله گرفتند. وگرنه بخشِ مصرفی دیدن فیلم و سریال اصلاً در ایران پایین نیست و خیلی هم بالاست. مدام مردم فیلم می‌بینند منتها به سینما بیایند و فیلم ببینند به عرضه ما بستگی دارد. بخشی از آن کیفی است و بخشی تبلیغاتی که درباره آن آثار می‌شود. وقتی ابتذال در جامعه‌ای شیوع پیدا می‌کند فقط ذائقه مخاطب نیست. مثلاً شما کانال‌های مجازی را ببینید که پول‌های گزافی می‌گیرند تا فیلم‌ها را وایرال کنند.

کارگردان «پسران دریا» اعتقاد دارد که ما نباید به ابتذال میدان بدهیم، گفت: آن‌قدر هزینه تبلیغات بالا می‌رود که گاهی نمی‌توانید این کار را بکنید و وظیفه فرهنگی تبلیغ برای اثری که خوب است و می‌خواهد چیزی را با مخاطبش در میان بگذارد، فراموش شده است. و این دست کارها فقط برای همان «بفروش‌ها» اتفاق می‌افتد. من اعتقاد دارم ابتذال هست و ما نباید به آن اصطلاحاً «پا» بدهیم. مثلِ بوی ناخوشایندی است که در هوا وجود دارد و ما چطور بتوانیم این بویِ ناخوشایند را عطرآگین کنیم وظیفه ما از آنجا شروع می‌شود.

بهروز نشان تهیه‌کننده فیلم «پسران دریا» در خصوص مواجهه با فیلمنامه این فیلم و ریسکی که ساختِ چنین کارهایی دارد چون معمولاً بازگشت سرمایه وجود ندارد، تأکید کرد: وارد چنین میدان‌هایی شدن و چنین کارهایی ساختن، با سنگ‌اندازی‌‌هایی مواجه است که باید هوشمندانه و با دغدغه فرهنگی این موانع را کنار بگذاریم. این فیلم‌ها، مخاطب جدّی دارد و بتوان چرخه اکران را مدیریت کرد؛ موقعی که کرونا بود و مشکلاتِ دوران کرونا، واقعاً در آن موقع مسئولین ذیربط می‌توانستند به گونه‌ای دیگر با امتیازاتی از این نوع فیلم‌ها حمایت می‌کردند حتماً در گیشه هم اتفاقِ بهتری برای «پسران دریا» می‌افتاد. با ما در دوران اکران، نامهربانی‌هایی شد که هم در موضوع اکران و هم تبلیغاتی که می‌توانست در تلویزیون انجام شود، اگر آن اتفاقات هم نمی‌افتاد شرایط بهتری پیدا می‌کردیم.

مونا فرجاد که نقشِ «یمنا» را در فیلم «پسران دریا» برعهده دارد درباره حضورش در این فیلم و همکاری‌اش با افشین هاشمی، گفت: خوشحالم توانستم با کارگردانی کار کنم که می‌داند می‌خواهد چه کار کند و تکلیف همه‌‎چیز روشن است. این همدلی و همراهی کمک می‌کند چیزی را که می‌خواهیم نشان دهیم برایش اتفاقاتِ خوبی می‌افتد. یکی از اتفاقاتِ خوب برای من در این فیلم، بازی با نگاه و ادایِ لهجه بود که به خوبی پیش رفت. چون به هر دلیلی لهجه باورپذیر درنمی‌آمد زحمتِ همه هدر می‌رفت.

او در واکنش به صحبتِ افشین هاشمی که گفت من و مونا فرجاد و برخی دیگر هنوز ریالی از این پروژه نگرفتیم، افزود: درست است که بازیگری در کنار عشق و علاقه، شغل هم به حساب می‌آید، برخی فرصت‌ها هم هست برای برخی از بازیگران پیش می‌آید. برخی کارها از نظر آورده هنری نتیجه‌بخش است شاید هزار برابر دستمزدی باشد که بازیگر دریافت می‌کند. در کارنامه خودم کارهایی است که با خودم می‌گویم ای‌کاش آن کار را نمی‌کردم و در آن موقعیت به خاطر همین دستمزد انجام داده بودم.

سلیمانی‌فاخر در خصوص اینکه چطور می‌توان سینمای کودک و نوجوان را از چالش فعلی درآورد، خاطرنشان کرد: حمایت از سینمایی که قرار است در جامعه تسرّی پیدا کند. همین‌طور که از یک نوع سینما حمایت می‌کنیم و همه فیلمسازان و تهیه‌کنندگان به آن سمت می‌روند. اگر می‌خواهیم سینمای کودک و نوجوان مورد توجه قرار بگیرد فقط باید حمایت شود. حمایت کنیم، سانس و اکران خوب انجام دهیم و بهترین اکران‌های خوب هیچ فیلم کودک و نوجوان وجود ندارد. این روزها فیلمنامه‌هایی پیشنهاد می‌شود چون بفروش نیست کارهای نوجوان و کودک کمتر ساخته می‌شوند.

هاشمی با پاسخ به سؤالی درباره بایدها و نبایدهای سینمای کودک و نوجوان و برون‌رفت از چالش‌هایش ادامه داد و گفت: اگر بیاییم و زنگِ سینما برای مدارس داشته باشیم خواهید دید که فروشِ این سینما بیش از هر سینمای دیگری خواهد بود. کافی است در مدارس، پنجشنبه‌ها ساعت 12 بروند و فیلم کودک و نوجوان و یا کارهایی که محتوایش برای این قشر نامناسب نباشد، ببینند. باید نگاه رسمی و اداری را از این میدان دور کنیم تا اتفاقات خوبی برای سینمای کودک و نوجوان می‌افتد و آن‌وقت هیچ نیازی برای اسپانسر و حمایت‌های مالی نیست.