یادداشت
تأثیر پادکست‌های فرهنگی بر فرهنگ عمومی در ایران- محسن الطافی
محسن الطافی
پادکست به‌عنوان یک رسانه شنیداری نسبتاً نوظهور در دو دهه اخیر به سرعت در ایران فراگیر شده است. این رسانه به‌خاطر دسترسی ساده، هزینه نسبتاً پایین تولید و امکان مخاطب‌محوری، به‌ویژه میان نسل‌های جوان، بستری برای تولید و انتشار محتوای فرهنگی فراهم کرده است. در این مطلب تلاش شده تا تأثیر پادکست‌های فرهنگی بر فرهنگ عمومی در جامعه ایرانی از زوایای محتوا، مخاطب، شبکه‌سازی فرهنگی و تغییرات رفتاری بررسی و شواهد و آمارهای مرتبط ذکر شود.
۱. رشد کمّی و کیفی پادکست‌های فارسی
در سال‌های اخیر تولید و مصرف پادکست فارسی افزایش چشمگیری داشته است. گزارش‌ها نشان می‌دهند که مخاطبان فارسی‌زبان در سطحی قابل توجه رشد کرده‌اند (براساس برآوردها حدود ۷ تا ۸ میلیون شنونده و رشد سالانه حدود ۱۴٪ در یک گزارش صنعت پادکست فارسی). در عین حال مجموعه‌ای از پادکست‌های فرهنگی و تاریخی، مانند «رادیو راه»، «چنل‌بی»، «رواق» و «کتاب‌باز» (اشاره به نام‌ها به منزله تایید یا تکذیب محتواهای موجود در آنها نیست.) به فهرست پادکست‌های پرمخاطب ایران وارد شده‌اند که هر کدام می‌توانند به نوبه‌ی خود تأثیر محتوا بر مخاطب را به‌صورت الگویی نشان دهند.
در نتیجه: وجود مخاطب متنوع و رشد مصرف، زمینه‌ی اثرگذاری پادکست‌ها بر فرهنگ عمومی را فراهم کرده است.
۲. چگونگی تأثیرگذاری پادکست‌های فرهنگی بر فرهنگ عمومی
الف) تولید معنا و روایت‌های نو
پادکست‌های فرهنگی با روایت‌سازی، معرفی منابع تاریخی-هنری و تحلیل مسایل فرهنگی، به بازتولید یا بازخوانی روایت‌های جمعی کمک می‌کنند. برخلاف محتوای کوتاه شبکه‌های اجتماعی، فرمت طولانی‌تر پادکست امکان پرورش بحث‌های عمیق و عرضه شواهد را فراهم می‌آورد که می‌تواند نگرش مخاطب را نسبت به مفاهیم فرهنگی تغییر دهد. این نقش روایت‌سازی در اسناد پژوهشی مرکز رصد فرهنگی کشور نیز مورد اشاره قرار گرفته است.
ب) یادگیری غیررسمی و تقویت سواد فرهنگی
مطالعات نشان می‌دهند پادکست‌های آموزشی و فرهنگی می‌توانند فهم شنیداری، دانش موضوعی و میل به مطالعه بیشتر را در شنوندگان تقویت کنند؛ در نتیجه سواد فرهنگی عمومی افزایشی می‌یابد. پژوهش‌های آموزشی فارسی نیز اثر مثبت پادکست در فهم شنیداری و یادگیری را گزارش کرده‌اند که نشان می‌دهد پادکست می‌تواند ابزار مؤثری برای آموزش فرهنگی-تاریخی و ادبی باشد.
ج) ایجاد جوّ گفت‌وگویی و عمومی‌سازی بحث‌ها
پادکست‌ها معمولاً با دعوت از صاحب‌نظران، هنرمندان و فعالان فرهنگی، فضای گفت‌وگو را عمومی می‌کنند. این فرآیند باعث می‌شود موضوعات تخصصی در دسترس عموم قرار گیرند و مخاطبان عادی نیز وارد بحث شوند؛ امری که به دموکراتیزه شدن فرهنگ و تنوع صداها در میدان عمومی منجر می‌شود.
د) نقش الگوسازی رفتاری
پادکست‌های موفق که به سبک زندگی، ادبیات، موسیقی و هنر می‌پردازند، می‌توانند الگوهای فرهنگی را معرفی کنند، از پیشنهاد کتاب و فیلم گرفته تا رفتارهای مصرف فرهنگی (مثلاً حضور در تئاتر یا شرکت در رویدادهای محلی). این الگوها در میان شنوندگان متمرکز، به رفتار بیرونی تبدیل می‌شوند و فرهنگ عمومی را به سمت انواع جدیدی از مصرف فرهنگی هدایت می‌کنند.
۳. ویژگی‌های بومی تولیدات ایرانی و پیامدهای آن
۱. تمرکز بر میراث و تاریخ محلی: برخی پادکست‌ها با بازگویی داستان‌ها و تاریخ محلی، به تقویت هویت فرهنگی و بازخوانی میراث می‌پردازند؛ این کار می‌تواند احساس تعلق جمعی را تقویت کند.
۲. زبان محاوره‌ای و دسترسی بیشتر: استفاده از زبان ساده و محاوره‌ای در بسیاری از پادکست‌های فارسی باعث شده مطالب تخصصی فرهنگی در دسترس گروه‌های سنی و تحصیلی گسترده‌تری قرار گیرد.
۳. محوریت نسل جوان: آمارها نشان می‌دهند گروه سنی ۲۵–۳۴ عمدتاً مخاطب پادکست‌ها هستند؛ این یعنی پادکست‌ها نقش مهمی در شکل‌دهی نگرش فرهنگی نسل جوان و نگرش‌های نوین نسبت به فرهنگ عمومی دارند.
۴. محدودیت‌ها، چالش‌ها و مخاطرات
۱. کیفیت و اعتبار محتوا : رشد سریع تولید پادکست ممکن است با افت کیفیت و نشر اطلاعات نادرست همراه باشد؛ در نتیجه تأثیرات فرهنگی می‌تواند هم سازنده و هم مخرب باشد.
۲. تمرکز روی شهری‌ها و قشر تحصیل‌کرده: اگرچه پادکست‌ها دسترسی مناسبی دارند، اما بیشتر مخاطبان شهری و تحصیل‌کرده‌اند؛ این عدم تقارن ممکن است باعث تقویت شکاف‌های فرهنگی شود.
۳. محدودیت‌های فنی و دسترسی: مسائل مربوط به اینترنت و پلتفرم‌ها، همچنین سیاست‌های محتوا می‌تواند دسترسی و گسترش محتوای فرهنگی را محدود کند.
۵. پیشنهادها برای تقویت تأثیر مثبت پادکست‌های فرهنگی
• افزایش حمایت از تولید محتوای پژوهشی-فرهنگی: نهادهای فرهنگی و دانشگاهی می‌توانند با تامین منابع و همکاری با پادکست‌سازان کیفیت و اعتبار محتوا را ارتقا دهند.
• ترویج پادکست در سطوح آموزشی: ادغام پادکست‌های منتخب در برنامه‌های درسی غیررسمی و رسمی (چنددرس یا باشگاه کتاب صوتی) برای توسعه سواد فرهنگی.
• گسترش دسترسی و مخاطب‌سازی برای گروه‌های غیرشهری: تولید نسخه‌های متناسب با رویکردها و زبان محلی و ایجاد شبکه‌های توزیع آفلاین برای مناطقی با دسترسی محدود.
• پایش محتوایی و نظام‌مندی در ارزیابی تأثیر: انجام پژوهش‌های میدانی طولی برای پایش تغییر نگرش‌ها و رفتارهای فرهنگیِ ناشی از شنیدن پادکست.
نتیجه‌گیری
پادکست‌های فرهنگی در ایران ظرفیتی واقعی برای تأثیرگذاری بر فرهنگ عمومی دارند: از ارتقای سواد فرهنگی و بازتولید روایت‌های تاریخی تا ایجاد فضای گفت‌وگو و معرفی الگوهای جدید فرهنگی. با این حال، تأثیر نهایی به کیفیت محتوا، گستره مخاطب و حمایت نهادی وابسته است. تقویت پژوهش، حمایت از تولیدات بومی و ایجاد دسترسی برابر به پادکست‌ها می‌تواند این تأثیر را به سمت تقویت فرهنگ عمومی و مشارکت فرهنگی سوق دهد.
منابع
گزارش « ۸ میلیون شنونده پادکست فارسی داریم: 2024 » ( دی‌ام برد، رسانه تخصصی بازاریابی)
« پادکست و تغییرات فرهنگی در ایران و جهان» -( فایل پژوهشی(IRCUD). ، مرکز رصد فرهنگی کشور)
گزارش وضعیت صنعت پادکست ایران - Digiato /oct2023 (رستاک -دیجیاتو)
مقاله/پژوهش «تأثیر استفاده از پادکست آموزشی بر فهم شنیداری...» (پژوهش دانشگاهی )
آمار و فهرست پربازدیدترین پادکست‌های فارسی - روزنامه اطلاعات و منابع خبری دیگر. (اطلاعات آنلاین)